Dersim’in tılsımlı varlıkları: Dağ keçileri…

Derler ki; dağ keçilerinin itikadı o kadar derindir ki, güneş dağların ardına çekildiği andan itibaren ayağını dervişlerin toprağından çekerlermiş. Kayalık alanlara gidip, orada uzanıp yatarlarmış. Çünkü onlar da biliyor ki, Hz. Muhammed’in nuru dağların ardına çekildiğinde, dervişlerin toprağı kendini mühürler.

Dersim Alevilerine göre, can, ruh ve beden birbirinden tamamen razı olduğunda, insan ölümsüz olabilir ve zamanın ötesine geçer. Dersim’deki ziyaretlerin tümü, bu ölümsüz varlıkların mekânlarıdır. Ve inanışa göre ölümün ötesine geçen insanların, evliyaların, ermişlerin, Ocak atalarının; at, kartal, dağ keçisi gibi hayvanları, ağaçları olabilir. Bu ağaçlar ve hayvanlar evliyanın koruması altındadır, onun sürüsüdür.  Dersimliler, her evliya sürüsünün kendisine has özellikleri olduğuna inanır.

Derviş Cemal Ocağı’ndan Kedekli Zeynel Dede (Zeynel Batar) ve aynı ocaktan Ali Ekber Firik Dede, ikisi de Dersim’de yaşayan Alevi inanç önderleri. Independent Türkçe’ye her biri bir pire, bir dervişe ait olduğuna inanılan dağ keçilerinin kutsallığına dair rivayetleri şu sözlerle anlatıyorlar:

“Dersimlilerin dualarından eksik etmedikleri bu evliyaların ilki Sarık Sıvan’dır. ‘Sıvan’ çoban demektir ve sarık da sarık takmasından gelir. Dersim’e Şıx Ahmet Dede tarafından gönderilmiştir ve Dersim evliyalarının başıdır. Sarık Sıvan’ın Kırklar Dağı’nda bir mağarası vardır ve bu mağarada keçileriyle yatar. Sarık Sıvan keçileri; Hozat’ta Yılan Dağı ve Ali Boğazı tarafında yaşarlar. Kulaklarının bir tarafı bıçakla kesilmiş gibidir ve bu onların tılsımıdır.”

Bir diğer evliya ise Alaaddin Keykubat zamanında Malatya civarında yaşayan Şıx Ahmet Dede.

“Onun dağ keçileri ise sağ arka ayaklarından hafif topallar. Rivayete göre kendisine misafir olan Alaaddin Keykubat ve askerlerine bir keçi ikram eder, ancak askerlerden keçinin kemiklerini kırmadan yemelerini ister. Ancak bir asker eti yerken kemiği kırar. Ertesi gün Şıx Ahmet Dede, bu askere kemikleri yerli yerince dizmesini söyler ve çubuğunu üç kere vurunca keçi ayaklanır. Ancak kemiği kırıldığı için topaldır, ondan doğan bütün keçiler hep topal kalır.”

Dersim’in kutsal evliyalarından biri de, Hıristiyanlığa ilk inanan kişilerden olduğuna inanılan Gergis Aleyhisselam.

Zeynel Batar Dede, ona dair rivayetleri de şöyle dile getiriyor:

“Derler ki, Hıristiyan inancı nedeniyle Kemah zindanına atılan Gergis, krala ettiği beddua ile onu domuza çevirir. Daha sonra ancak Munzur Dağı’nın taşlarıyla örülen bir kilise yapması karşılığında bedduasını geri alır. Serbest kalınca da Munzur’da yaşar, bazen dağ keçileriyle görünür, bazen kurtlarla, bazen meleklerle, bazen insanlarla. Dara düşenin darına yetişir. Bağır Gölü çevresindeki keçilerin Gergis Aleyhisselam’ın keçileri olduğuna inanılır.”

Dersim’in bütün dağlarını gören bir zirve olan Düzgün Baba Tepesi’nde ise, ‘Male Düzgün’ olarak bilinen Düzgün Baba’nın keçilerinin yaşadığını söylüyor Ali Ekber Dede:

“Anlatılan odur ki, Düzgün Baba elindeki asayla karın içinden bile meşeler çıkararak hayvanlarını besleyen bir çobandır. Hayvanları o kadar akıllıdır ki, içlerinden biri gözcülük yapar ve tehlike anında öksürür. Babasının bunu fark etmesiyle utanan Düzgün, üç adımda zirveye çıkar ve babasının seslenmesine cevaben asasını toprağa vurur. Keçilerin yarısı babasıyla gider evcilleşir, yarısı da dağlarda onunla yaşar sır olur.”

Dersim’in en bilinen evliyalarından biri de adı dağlara ve ırmakla konan Munzur Baba:

“Elindeki süt dolu bakracı şimdiki Munzur Irmağı’nın ilk çıktığı yere döken, Munzur Baba’nın da dağ keçileri vardır. Bakraç dökülür ve döküldüğü yerde süt gibi bembeyaz su fışkırır. Munzur kırk adım daha atar, bastığı her yerden su çıkar. Fışkıran bu sulardan ırmak meydana gelir. Munzur’un arkasından koşanlar, bu ırmaktan öteye geçemezler ve Munzur suyun çıktığı bu gözelerden birinin içine girerek suyun ve dağın kendisi olur. Munzur Baba’nın keçileri, Munzur Dağı’nda bulunur.”

Horasan’dan gelen ve Mazgirt yöresine yerleşen Şıx Çoban’a dair anlatı ise şöyle:

“Mazgirt yöresindeki keçiler ise Şıx Çoban adlı evliyanındır. Horasan’dan gelen bu evliya, insanların içinde gezmektense dağlarda, doğada üç-dört keçisiyle gezermiş. Şıx Çoban’ın türbesi, Mazgirt Köprüsü’nün yanındadır.”

“Ve Dersim’in en kutsal hayvanları ise Ana Fatma keçileridir” diyor Zeynel Dede: “Ama keçileri Ana Fatma’yla hiç görünmedi, çünkü o mübarek bir sırdı. Görünmediler ama hep onun yanında, yöresinde yaşadılar. Ana Fatma keçilerinin ortasına beyaz bir pul vardır, beyaz pulun etrafında da kırmızı siyah çizgilerle bir taç.”

Bu kutsal hayvanların başında da son zamanlarda yasak avlanmaya konu olan dağ keçileri ya da yöre halkının deyimiyle Bezuvarlar ve Şamua olarak adlandırılan çift boynuzlu geyikler geliyor. Zeynel Dede’ye göre bu tılsımlı, kutsal hayvanları öldürmek Kerbela’daki Hasan ile Hüseyin’i öldürmekle aynı derecede zalimlik. “Onları öldürmek Kerbela’da yapılan katliamın aynısıdır” diyor ve kendilerinin hayvanlarla ilişkisini şöyle anlatıyor:

“Biz onları gördüğümüz zaman dua ediyoruz ve diyoruz ki ‘yarabbi bu dağlarda sen bunlara nasıl sahip çıkıyorsan, bizi de koru, bizi de kaza belalardan sakla’. Çünkü onlar ilahi nurun mahlukatlarıdır, onlar aynı zamanda İmam Hüseyin’in kendisidir, onlar bu yolda baş veren veli ve enbiyalardır.”

Sözünün burasında Dersim’in en büyük evliyalarından Şıx Ahmet Dede’ye dair bir rivayeti naklediyor:

“Bir Hıristiyan kadını eş olarak Şıx Ahmet Dede’ye veriyorlar. Dede, kadına ‘üstündeki cevheri, kispetini söküp atacaksın, gönlünü bana bağlayacaksın, Ehlibeyt’e iman edeceksin, ondan sonra benim eşim olabilirsin. Bunları yapıp benim hırkamı üstüne atarsan, bu geyikler ve keçiler senden kaçmaz’ diyor. Kadın üzerindeki parıltılı giysileri soyunup, Dede’nin hırkasını gidiyor. Eski giysilerini, altını, zümrüdünü de bir taşın altına koyuyor. Sonra bütün dağ keçileri etrafına doluşuyor. Kadın anlıyor ki, bunların inancı sağlam bir inançtır, doğru bir inançtır, ulu bir inançtır. Alevi oluyor ve adını Gevher koyuyor. Eski elbiselerinin olduğu taşın altına bakınca da, hepsinin yılan çıyan olduğunu görüyor. Şu anda o taş hala vardır ve altında yılan çıyan kaynar. O yılan çıyanlar, Gevher Ana’nın babasından gelen ziynetlerdir. İşte bu geyikler, bu keçiler o kadar kutsaldır, dünyevi her şeyin tam karşısındaki maneviyatın tılsımıdırlar.”

Aleviliğin bütün canlıları kutsal saydığını da dile getiriyor Zeynel Dede ve “Çünkü bize göre bütün mahlukat Allah’ın varlığını tanır, dünyada yaratılan bütün canlı varlıklar hepsi Allah’a ibadet eder. O yüzden hiçbir canlıya zarar vermek doğru değildir. Her mahlukatın bir vadesi vardır, ona göre yaşar. Bunun aksini yapmak zalimliktir, Yezidliktir, Muaviyeliktir” diyor.

Zeynel Dede, eskiden dağ keçilerini ve geyikleri öldürenlerin cemlere alınmadığını, cezalandırıldığını, düşkün ilan edilerek Alevi toplumundan çıkarıldığını da anlatarak bunu şu sözlerle savunuyor: “Ehlibeyte ikrar veren, pirini tanıyan ve o yolun içinde olan bir talibin yanlış yapması mümkün değildir. Alevi demek, dünyadaki 18 bin alemde yaratılanı sevmiş olmak, onlara saygılı olmak demektir. Alevilik her şeyden önce temiz kalplilik gerektirir.”

Dersim’in dağ keçilerine dair, önemli çalışmalara da imza atan Dersimli sanatçı Metin Kahraman ise sorularımıza yanıt vermeden önce, Alevi deyişlerinin en önemlilerinden biri olan ve aşık Zeynel Kahraman tarafından söylenen bir deyişiyle söze başlıyor:

“Geyik ne melersin/ Dağı taşı delersin/Bir yavrunun yolu / Geyik ne çok melersin / Adayıp atandadır / Geyik ne arasın dağı taşı / Okuyup yazandadır/ Yavrun bu kazandadır /Adayıp atan’dolsun /Okuyup yazand’olsun / Benim yavrumu alanın İki gözü kör olsun.”
Bu deyiş, yavrusu avcılar tarafından öldürülen bir geyiğin, avcı ve dervişle sohbetini anlatıyor. Deyişin sonunda, derviş yavruyu avcılardan kurtarıyor.

Sanatçı Kahraman, Dersim’deki dağ keçileri ve geyiklerin bölgenin kültürüne de büyük etki yaptığını söylüyor. Ve hayvanların ve bitkilerin kutsal sayılmasının en önemli nedeni olarak Dersim’den öte, Alevi inancını gösteriyor. “Mesela” diyor, “Sabah ve akşam güneşe dua edilir ve bütün dualar börtü böcek içindir, hastalar içindir, yoksullar içindir, yoldaki içindir. Onlar için rızk istenir, en son o rızktan kendi çocukları için de bir parça dilenir. Çünkü Alevilere göre güneş Muhammed’dir, ay Ana Fatma’nın suretidir, ayın karanlık yüzü Ali’dir. Ve kal û beladan beri gelen bir inanç ve 124 bin peygamber bir sayılır.”

Alevi toplumunda dağ keçilerine dönük yasağın izlerinin 1200’lü yıllara kadar sürüldüğünü söyleyen Metin Kahraman, “1200’lü yıllarda Dersim’den Toroslar’a kadar Aleviler arasında dağ keçilerinin avlanması yasaklanmıştı” diyor. Hacı Bektaş Veli’nin bir kucağında geyik, bir kucağında aslan olan siluetinin bu yasağa dayandığını söyleyen Kahraman, Alevi ulularından Abdal Musa’nın bir Türkmen dervişi olduğunu ve avcıya geyik olarak göründüğünü şu sözlerle dile getiriyor:

“Abdal Musa geyik donundadır, avcı onu yaralar ve bir mağaraya sığınır. Mağaradan çıktığında bir yaşlı adamdır. O günden sonra Anadolu’nun her yerinde dağ keçilerini ve geyikleri avlayan herkesin Abdal Musa’nın hışmına uğrayacağı anlatılır.”
Metin Kahraman da Dersim’de sadece geyikler ve dağ keçilerinin değil, turnaların, alabalığın ve su samurlarının kutsal sayıldığını ve yakın geçmişe kadar avlanmadığını anlatıyor, bunu da yine inanca dayandırıyor:

“Su samurlarının ikrarlı olduğuna inanılır. Perşembeyi cumaya bağlayan akşam, haftada bir kere suyun kıyısına çıkarlar ve cem yaparlar. Semahlarımızda turnadan öykünürüz, turnalar semah döner çünkü. Ortada bir çift olur ve diğer turnalar onun etrafında daire şeklinde dönerler. Alabalık da ikrarlıdır. Bundan 50 yıl öncesine kadar Dersim’de kimse Munzur’un alabalığını yemezdi. Bunun nedeni de şu inanıştır: Kırmızı pullu alabalık, Kerbela çölünde kumların arasında bir su kaynağından çıkar. Ve Hz. Hüseyin’e ‘senin cemalini son kez görmek istedim’ der. Hz. Hüseyin neden kırmızı olduğunu sorunca da, ‘sana atılan oklar beni de yaraladı’ diye cevap verir, İmam Hüseyin de alabalığa ‘Sen benim ümmetimin dertlerine derman olasın’ der. Alabalığın günümüzde bel ağrısından baş ağrısına, kırık çıkıkların kaynamasından kalbe derman olmasına kadar pek çok derde iyi gelmesinin nedeni Alevilere göre İmam Hüseyin’in duasıdır.”

Metin Kahraman, Alevilerin alabalığın İmam Hüseyin’le ikrarlaşıp onun duasını aldıktan sonra halen Kerbela’nın yasını tuttuğuna inandığını söylüyor. Buna delil olarak da, alabalığın akarsuda yaşadığı halde içinde yaşadığı sudan bir damla içmemesi gösteriliyor: “Alabalık sadece yağmur yağdığında ırmağın içinden kendini havaya atıp ağzını açarak yağmur olarak düşen damlayı içer, susuzluğunu bu şekilde giderir. Ayrıca perşembeyi cumaya bağlayan gecelerde, alabalıkların şahı ‘piremose’ ortaya geçer, diğer balıklar onun etrafında halka olur ve dönerler.”

Dersim’in kutsal varlıklarının ciddi bir kırımla karşı karşıya olduğuna dikkat çekiyor Metin Kahraman, “Ama tek sorunumuz bu değil” diyor: “Dağlar da işgal altında. Onlarca şirket madenleri çıkarmak için sırasını bekliyor. Bu dağların da, suların da, ırmakların kutsiyeti var. Munzur’un hikayesi İbrahim Peygamber’e kadar giden ve tam 99 dörtlüğü olan bir hikayedir. Hangi birine yetişeceğimizi şaşırıyoruz. Dağ keçileri katlediliyor onlar için mi uğraşsak, kutsal mekanlarımız madenciler ve HES’ler tarafından talan ediliyor ona mı koştursak, bombalanan köyler ve dağlara mı yetişsek?”

Peki, talepleri ne, Dersimliler ne istiyor? “Biz tabii ki kutsal varlıklarımızın tescillenmesini istiyoruz. Alevi inancında bu hayvanların, doğanın, bütün canlıların kutsiyeti olduğunu herkesin anlamasını ve dolayısıyla Dersim’in tamamen ava kapalı bir alan olmasını talep ediyoruz. Bu yapılırsa Dersimliler rahatlar.”