USENÊ QEREMANÎ/MEHMET ÇETÎN

Mehmet Çetîn, nameyo ke pî ci ra vato; Usenê Qeremanî saîr, nustox û weşanayox bî. 1yê asma payiza peyêne, serra 1955 de Pulur/Vacuxe de dewa Kuredeşî de amo rîyê dîna. Jê pêro Dersîmijû domanêna ey kî feqirîye de vêrda. Zonê dayika xo ra, 8 serrî de zonê dewlete ke muso kewto dûrî. Hama jê ma pêrune rew amo ra xo. Çike ey rind azito ke dare koka xo ser, inson zonê xo ser jil dano. Domanêna xo hata ses serrî dewa xo de vêrda ra. Dima çêyê xo barkerdo, şîyê Mersîn. O ca ra kî cavurîyê, şîyê Bursa. Bursa de şîyo unîversîta. Derbeya 12 êlule ra dima şîyo Estemol. Îta serra 1981yîne de serva sîyasetê çhepdarên eşto bindestxane. Deva-deve 8 serrî zere de mendo. Bindestxaneyî her dem, hem cayê şîyazet bîyê hem kî hete ra wayîrê sîyasetû rê wendexane bîyê. Usenê Qeremanî kî hurdemênû ra bara xo gureta. Ey kî zere de zaf wanito, zaf şîîri, hêkatî nusnê. Kitabê xo wo verên “Rüzgâr ve Gül İklimi (1988)” hona ke zere de bîyo, veto. Serra 1996î ra dima weşîya xo Hollanda/Amsterdam de ramo.

Usenê Qeremanî serrê 1970û de şîîr, hêkatî û tîyatro ser o berhemî nusnê. Bê guman berhemê ey bindestxane de tayîna bîyê zalal. Şîîr û nuste ey 1985ine ra dima kovareyî û kitabû de vejîyê.1991 de “Piya Şiir Kitaplığı ve ZED Yayınları” de ranoxên û  redaktorên kerda. “Uluslararası PEN Club ve Türkiye Yazarlar Sendikası” de bîyo aza. Şîîrê ey; Grup Kizilirmak, Grup Munzur, Ferhat Tunç, Yilmaz Çelîk,  Alî Haydar Can, Umut Akar û zobîna hunermendû kerdî besta. “Bir Kanardağ Öyküsü”, “Pepug Kuşunun Öyküsü”, “Kayıp”, “Ülkem Nereye”, “Ateşte Sınandık”, “Dêndar”  “Pîyê mi” û “Suredar” nînû ra tayê bî.

Usenê Qeremanî şîîrê xo, zonê dayika xo Kirmanckî û Tirkî de nusnayîbî.  Şîîrûnê ey de dirvetê Dersîmî û dêymdarîye têvirarîye de bî. Vatena Îbnî Haldunî ra; “Welat qeder o.” Na sevet ra o kî qe ci ra cîya nêbîya.

Heme kes zerrê xo de çike gîrîno nusneno, hama heme çî şîîr nêbeno. Îyê Usenê Qeremanî helbet şîîrê xas bî. Şîîrê ey hete ra dilapeyê Dersîmî bî, hete ra kî  çirtanê weşîye bî. Çike o ne vîjêrê xo ra vêrdîbî ne kî na roze ra. Ey rind zanitene; derdê giranî, bêveng ê. Ey weşîya xo de, decê zerrê xo ebe qeleme ardî ra zon. Hama zanitene ke heme hewr şîa silîye nêano. Na sevet ra zaf wanit, zaf fetelîya û zanayoxêna xo kerde berz. Hunerê xo kirmanckî û tirkî serro jêdna. Zerê decûnê ey de helbet cayê Dersîmî zaf giran bî, hama teyna nêbi. Leyê ey de decê dîna rê kî wayîr vejîyene. Çike o mordemo baqil bî û  xorê muye bîla kerdena bar. Na sevet ra dawa însanêten ra qe nêtexelîya. Hama ey rind zanitene ke heme vas, hencê xo ser roweno. Na sevet ra namê zonê dayika xo Usenê Qeremanî ra qe nêvêra. Zonê dayika xo ra şîîrî nusnayî, kitabî vetî. Duştê zulimkarû de leyê qomê xo de cayê xo guret. Vanê; kam ke rêça xora vêrdo, rêça sarî de bîyo vînd. Usenê Qeremanî rêça xo ra vêrdene nîya bimano, xeylê cêncû rê rêçe caver de.

Usenê Qeremani 6 hezîrane 2020 de roportajo ke dayîbî Haden Öz rê tayê persû sero; “Ma koyê ke oncîyayîme, hona ci ra war nîyameyîme”, vatîbî ke hem hetê kamîya xo wo nêyar/muxalîf vatene, hete ra kî îyê sarê Dersîmî.  Oncîa jû perso bînî ser o; “Ez verênî ra wayîrê hetî yo. Na sevet ra her dem şîîrê hetî, hêkatî, nusteyî nusnayî”, vatîbî. Ey na roportaj de şîîr nusnayene, ‘bindestxane ra rem dayene’ ra jû pêguretîbî kî haskerdoxûnê şîîrûnê xo rê çêber kerdîbî ra. Çike zon ke kilitê zerrî yo, şîîr kî pasayê zonî û çirtanê zerrî yo. Berhemê ey:

Rüzgâr ve Gül İklimi (1988)
Birağızdan (1989)
Eylül Çiçekleri (Ortak kitap, 1990)
Arêkerdis: Eylül Çiçekleri (Ortak Kitap, 1990)
Hêkate: Asmin (1991)
Hatıradır Yak Bu Fotoğrafı (1995)
Aşkkıran (1997)
Ölüm Kitabı (1999)
Kekemece (2000)
Atımı Bağladım İğde Dalına (Nusteyê lîrîkî-2006)
Pûşpera Gêlezan/Kirazların Haziranı (2008 tirki/kirdaşkî)
Taşa Hatıra (2009)
Suredar (2009) (Kirmanckî/zazakî şîîr)

Nustê ey xeylê cawû de vejîyayîbî. Şîîr û hêkatê xo çarnayîbî hollandkî, almankî, îngîlîzkî, franskî, îtalyankî, ruskî. Şîrê xo wo “Birağızdan” halêta “1988 Enver Gökçe Şiir ödülü” û hêkata xo wa “Asmin (1991)” halêta “Güneş Gazetesi 1989″ guretîbî.

Şîîr  jê çhem, çimeyê xo hardê xo ra cêno, hama o ca de nêmaneno. Tayê demî ra  dima, welatû sera xo erzono derya. Çike derya de her ca ra çhemî resenê jûbînî. Saîro pîl bê guman çimeyê xo resneno derya. Usenê Qeremanî kî şîîrînê xo de Dersimî ra ro guretîbî. Na ro, resnayîbî welatê dûrî. Şîîrê Usenê Qeremanî de helbet cawo giran Dersim, kirmancîye û çhepdarîye bîye, hama tenya nê çînêbî. Çike şîîr însan û xoza ra xo keno weyîye. Na sevet ra însan pêro rengû rê wayîrên keno. Xojîvîye-qar, rindîye-xiravenîye, teynayîye-silxetîye… Şîîrê Usenê Qeremanî de serba însan çike estê, pêrunê xo rê ca dîbî. Şîîrê Usenê Qeremanî pêro zaf rindek ê. Hama mi ra gorê, şîîrê eyê kirmanckî tayêna rindek ê. Çike heme teyr zonê xo de tenêna rindek waneno.  Şîîrê heme kes zobîna yê. Şîîrûnê ey ra cayê tayîne zerrîya mi de zobîna yê. Nînû ra di tenî:

Vanê

“…vanê, dare ke adir de vêsena , mircolike
dare canêverdana vanê, nêremena.
aye ebe dare vêsena, waxtê jû de,
vanê, dare rê vato mircolike:
‘mi xo de wedare… adirê xo de
wedare… wela xo de’ vanê…”

(Surêdar ra p.7)

DÊNDAR

ez to rê na zerya xo rakerî
bê, to rê decanê xo vacerî

xelê waxt teyna nalê zeryam
ustina çê mi rijîye bê to
dêndarê ti yo, ez to rê mineto

ez to rê nî baxçê xo  ya kerî
bê to rê kilama xo vacerî

esqê nî dem û dewran ti ya
roştîyam ti ya dîna tarîye de
dêndarê ti yo ez to rê mineto

meymana Xizirî ya ti aspar a
hewnê mi de fetelîna
gula to boa gula usarî ya
serê mi de çerexîna

(Surêdar ra p.63)

Usenê Qeremanî helbet tenya kirmanckî (zazakî) nênusnayîbî. Zonê Tirkî de kî zafê saîrê tirkû ra rindek şîîrî nusnayîbî. Wertê nînû de çimê mi de “Bağışlayın Gözlerimdeki Kırmancı” zobîna ca der o:

kovulduğum kırları alıp geldim kentinize
bağışlayın başınıza bela şu öfkemi
orman kalmadı yanacak, biliyorum
ev kalmadı yakılacak ki babam da öldü
biliyorum ama bir bekleyen var gibi orada
o dağları o baharı bekleyen ölümlü gözlerle
kovulduğum kırları da alıp geldim kentinize

dağ kokuyor demek güç şu soluğum için
belki inilti ve sümbül ve kan gibi bişey
ki dağlarından bıçaklanınca bir halk
çığ düşüyor düşlerine çünkü üşüyor
soğuk masal ve tarih kağıdı gibi
körleşen gözleri önünde annemin
ölüyor babam göz göre göre sürgün öldü
soğuk bir damga oluyor ömrüme bu ölüm

biliyorum bu kent sizin bu heykel bu sanrı
yıldız yalnızlığı bu gökavuntusu gecemi
alıp çocukluğum gidecek gecenizden
bağışlayın gözlerindeki kırmancı
doğduğu ev yıkıldı ormanı yakıldı kovuldu
çocuk gözleri bu yüzden hep yurtsuz kaldı

kuş ormanına kaçan ay ve şarkı ve ahı
alıp gideceğim yeryüzünden giderce
düşün ve bağışlayın beni o isli yüzünüzden

biliyorum bu kent sizin bu heykel bu sanrı
kovulduğum kırları da alıp gidiyorum işte
(aşkkıran)

Verênû vato; “Qimetê zernî birîno, qimetê zanayene nêbirîno.” Usenê Qeremanî ki hunermend û zanayox bî. Zanayoxên bara de giran a. Bêveng maneyene ra has nêkena. Vatene kî saredez a! Hama henî zanen ke çimê Usenê Qeremanî rakerdayî mendî. Çike ewro kirmancîya beleke dirvetin a. Hem hetê zonî ra hem hetê xoza ra hem hetê îtîqatî ra nêmezet a. Adirê zerrî rê cemed kar nêkeno, çike kergana 38î kî hona khul girenêdo. Se vajîme dawa însanetên bo. Haştîye ke pers kenê, kam çi zanano kamjî usarî rê mende.

Înson jû qeyde yeno dîna, hazar qeyde mireno. Usenê Qeremanî rê kî ondêro qenser bî manê. Ey dima heme kes  fek kerdîbî jû; hona rew bî. Hêkata ey nêmezet mende. Hona zaf karê xo, zaf vatê xo, zaf şîîrê xo bî pêro sey mendî. Ondêro qenser, roze be roze zeleqîya ci. Serva derman ameyîbî Tirkîya, hama 9ê asma payîza peyêne de 65 serrî de şî heqîya xo. Peyê xo de çimehît domanê xo Pir Savaş, Asmin Çınar ve Su ye  mendî.

Sarê kirmancî û çhepdarê sarê Tirkîya helbet saîrê xo vîrî ra nêkenê. Çike heme însan roze mireno, hama fikrê û berhemê însan nêmirenê. Usenê Qeremanî 12yê asma payîza peyêne de Pulur-Kuredeşî de virara Hardo Dewresî de, binê perra Koyê Muzirî de da we. Dewrê xo daîm bo…