DERSÎM DE QİRRİMÎ Û ASÎMÎLASYONÎ / 1

Qirrimî kotî de qedînê, asîmîlasyonî kotî de sifte cênê, şîndorê nînû de  zordarîye esta. Çike nê jûvînî ra cîya nîyê. Hama mi oncîya kî na nuste de waşt ke mesela Dersîm ser o ravêr qirrimû, dima miradê qirrimû; asîmîlasyonû bîyarîne zon. Çike qirrimî jêderî jû tarîx de sifte benê û beno ke qedînê. Hama asîmîlasyon miradê qirrimûn o, hata ke kamîye û îtîqatê qomî wertê ra nêdarîyê we dewam keno. Yanê, mesela Dersîmî de 1937-38 û 1994î bîyayî yê, virajîyê û qedîyê. Nê tarîxû ra hata nika asîmîlasyonê ke dewam kenê nê kî bîyayeyî yê.

Qirrimê Dersîmî

Dewletê xezevtulawû Selçukî ra hata 1937-38î Dersîm ser o deva-deve 11 rey hêrîş kerdo. [Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı Raporu, Kaynak Yay., İst. 2000, s.161] Dewlete nê azbirnayişû ra waşto ke rengarengêna Dersîmî hem hetê qomû ra hem kî hetê îtîqatû ra wedaro. Seyêkaro Milkîye Hamdi Beg, 2 gujîge 1926ine de rapolo ke do hukmat, ey de nîya vato; “Dersîm, hukmatê komareyî de jû kergan o. No kergan ser de emelîyet îcap keno… Mektev rakerdene, palokeyî rakerdene, înû rê welat ronayene ya kî medenî bibe deyin înû ser o gurîyayiş xeyal o…dewlete meseleyê Dersîmî de herey mekuyo, endî hale bikero…” [Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı Raporu, Kaynak Yay., İst. 2000, s.171] Serva no hale kerdene, Serwezîrê Tirkîya Înonu, 1935 de şîyo Dersîm. Peyser ke amo 25 gaxan 1935ine de “Tunçeli Kanunu” veto. Ebe na qanûn, nameyê Dersîmî vurno, kerdo Tunçelî.

Dewlete mesela Dersîmî ser o, ravêr waşto ke Sey Riza wertê ra wedaro. Sey Riza, xodariya aşîrû ra şîyo Erzingan, waşto ke walî de qesey bikero. Hama dewlete pêgureto, berdo Xarpêt. Xodarîya mehkeme ra serrê Sey Riza ardê war, serrê lacê ey kî kerde girsî. Sewa bazarî (15 gaware 1937 de) verê farê arevû de, Sey Riza, lacê ey Resîk Uşên û pîlê Dersîmî; Uşenê Seydî, Alîyê Mîrzalîyê Silî, Hesen Axa, Findiq Axa be Hesenê Îvrayîmê Qajî kî darde kerdê. Sey Riza, Î.Sabrî Çaglayangîl rê vato; “Sifte mi darde bikerê ke darde kerdişê lacê xo mevênîne.” Xezevtulawû no bîla jêde vênito. Sifte lacê ey, Resîk Uşenî darde kerdo ke decê lacê xo bivêno. Darde kerdişê Sey Riza ser o Î. Sabrî Çaglayangîl vîramayişê xo de nîya nusno: “Serd bî, dorme de kes çîn ê bî. Hama Sey Riza ti vanê heme ca de milet esto, tarî rê qesey kerd: Ewladê Kerbela yîme/ Bêxeta yîme/Ayv o/Zulm o/Cînayet o, vake. No mordemo kokim rap rap ame, asiq tomda, la eşt vilê xo. Linge dê sandalî û xo darde kerd.” [Mehmet Bayrak, Dersim-Koçgiri, Öz-ge Yayınları, Ankara. 2010, s.190-191] Dewlete a sewe Cayê meyîtê Sey Riza û ê bînû hata na serre eskera nêkenê. Sey Riza ke darde kerdo, tayîne vato; “Dewleta tirkû endî kes qir nêkena.” Hama henî nêbîyo, çike qirrimo pîl Sey Riza ke darde kerdo o ra dima viraşto. Domonî, çênekî, kokimî û cênîyê diganîyî kî qirim ra morim nêkerdê!

1937-38î de sarê Dersîmî hem hetê îtîqati ra hem kî hetê kamîye ra zaf decî ontî. Azbirnayiş de reqemê dewlete ra 13 hazar, ma zanême ke no 50 hazar ra jêde wo, însonê ma kişîyayî. Hama ê ke peyde mendê ya kî xeleşîyê dewlete waşt ke ê kî Raa Heqî ra biqirfîyê û bêkamîye bimanê. Ê ke xeleşîyê înû ra tayê mefin kerdê, rusnê wertê tirkû û tayê kî kerdê zerê mektevûnê xo.

Dewlete mesela Dersîmî ser de onca kî miradê xo nêresa. Na sevet ra gama peyêne kî 1994ine de eşta. Qomîsyonê Meclîsî, rapolo ke do meclîs ey de nusno; nê serrû de Dersîm de 183 dewî û 823 mezrayî kerdê thol. 40923 însonî cawûnê xo ra kerdê. Ewro bîla bêser û bêbinate çand tenê bîyê, kes nêzaneno. Dersîmîjî na xezev rê, 38 o diyin vanê. Xezevê 1994 de dewa verêne Vartînîk de, komê Mîrîk de vêsna. No xezev; Vacuxe, Xozat û Mazgêrd de devam kerdo. Helvet nê qirrimû de dewlete teyna kamîya Dersîm, jîarê dîyarê Dersîmî rê xezev ronêna; heywanê gomê ma, kutîkê verê çêverê ma bîla kiştî. Verê dar û berê ma, theyr û turê ma, lulikê ma, heywanê yabanê ma de adir kerd we, pêro vêsnayî.

Devam edecek…