Yüzyıllar boyunca halk inançlarında canlı bir şekilde yaşamaya devam eden Hızır, farklı coğrafyalarda farklı isimlerle anılsa da, yardımseverliği, gizemli ortaya çıkışı ve mucizevi güçleriyle evrensel bir figür haline gelmiştir. Türk-İslam kültüründe genellikle “Bozatlı Hızır” olarak bilinen bu ulu varlık, ihtiyaç anında ortaya çıkan, zor zamanlarda rehberlik eden ve adeta zaman üstü bir bilgelikle donatılmış kutsal bir kişiliktir.
Hızır inancı yalnızca Anadolu ile sınırlı kalmayıp Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Orta Asya’nın birçok bölgesine yayılmış, her coğrafyada kendine özgü biçimlerde yaşatılmıştır. Bu yazıda Hızır inancının bazı ülkelerdeki tezahürlerine ve halk arasındaki ibadet biçimlerine kısaca göz atacağız.
Türkiye
Anadolu coğrafyası, Hızır kültünün en yoğun şekilde yaşandığı yerlerden biridir. Edirne’den Dersim’e, Samsun’dan İzmir Foça’ya kadar birçok şehirde Hızır’a adanmış kutsal mekânlar bulunmaktadır. Özellikle Alevi-Bektaşi inanç sisteminde Hızır, “Hızır orucu”, “Hızır cemleri” ve “Hızır lokmaları” ile anılır. Zor durumda kalanlar “Bozatlı Hızır yetiş” diye niyaz ederler. Hızır Günü olarak kutlanan özel günlerde, Hızır’ın geleceğine ve duaları kabul edeceğine inanılır.
İran
İran’ın Şirvan bölgesinde, Bacervan kenti yakınlarında bulunan Hızır Evi, halkın hâlâ ziyaret ettiği kutsal mekânlardandır. Hızır’ın bu bölgede kutsal bir veli olarak kabul edildiği ve şifa, yardım, bereket gibi dileklerle ziyaret edildiği aktarılmaktadır.
Suriye
Şam’daki ünlü Ümeyye Camii içerisinde bir Hızır Makamı bulunduğu kabul edilir. Ziyaretçiler bu noktada dua eder, mum yakar ve Hızır’dan yardım diler. Bu mekan, hem Sünni hem de Şii Müslümanlar için ortak bir ziyaret alanıdır.
Lübnan
Lübnan’ın dağlık bölgelerinde, özellikle Cebel eteklerinde Hızır’a adanmış makamlar bulunur. Burada Hızır genellikle doğa ile bütünleşmiş bir aziz figürü olarak algılanır ve dağların, suların koruyucusu olarak bilinir.
Kudüs
Kudüs’te Mescid-i Aksa içerisinde Bozatlı Hızır Kapısı olduğu rivayet edilir. Bu kapıdan geçenlerin dualarının kabul olacağına inanılır. Ayrıca Evliya Çelebi, Kudüs yakınlarında bir Hızır-İlyas makamından söz eder. Burada İlyas Peygamber’in ibadet ettiği bir kayanın üzerinde baş ve diz izlerinin bulunduğu aktarılır.
Irak
Bağdat, Hızır inancının önemli merkezlerinden biridir. Özellikle Hızır Makamı adı verilen kutsal alan halk tarafından ziyaret edilir. Dualar edilir, kurbanlar adanır ve dilekler dilenir.
Cezayir
Telemcen kentinde, halk arasında Hz. Musa ile Hızır’ın birlikte bir duvarı düzelttikleri yerin burası olduğu anlatılır. Bu anlatı, Kur’an’daki Kehf suresinde geçen kıssa ile ilişkilidir ve Hızır’ın gizemli bilgelik yönüne işaret eder.
Fas
Fas’ın Fes şehrinde bulunan Sidi Harazem bölgesinde Hızriyye Tarikatı faaliyet göstermektedir. Burada bir Hızır makamı olduğu da rivayet edilir. Hızır, burada da şifacı, yol gösterici bir figür olarak kabul edilir.
Mısır
İskenderiye’deki kalenin sahil kapısı, halk arasında Hızır Kapısı olarak adlandırılır. Denizciler sefere çıkmadan önce bu kapıdan geçerken dua eder, Hızır’dan koruma dilerler.
Türkmenistan / Özbekistan
Semerkand, Hızır inancının güçlü bir şekilde yaşadığı yerlerden biridir. Burada da Hızır’a atfedilen bir makam bulunmakta olup, yerli halk dua etmek ve şifa bulmak için bu mekânı ziyaret eder.
Azerbaycan
Şirvan bölgesindeki halk, Hızır’a “Zinde” adını verdikleri bir türbeyi ziyaret ederek bağlılıklarını sürdürmektedir. Rivayetlere göre Bozatlı Hızır burada yatmakta olup, bu türbe bölge halkı için önemli bir inanç merkezidir.
Türkiye’deki Hızır İnanç Merkezleri
Türkiye, Hızır kültünün en canlı yaşandığı ülkelerden biridir:
- Edirne: Hızır’ın Sarayiçi bölgesinde göründüğüne inanılır.
- Dersim (Tunceli): Munzur Dağları’nda Hızır’ın izlerini arama geleneği yaygındır.
- Sivas: Kangal ilçesindeki Hızır Paşa Türbesi ziyaret edilir.
- İzmir Foça: Hıdırellez şenlikleri kapsamında deniz kenarında dilekler yakılır.
- Amasya ve Merzifon: Hızır’ın şifa dağıttığına inanılan kuyular bulunur.
Hızır’a İbadet Biçimleri
- Adak ve Kurban:
- Hızır’a beyaz bir horoz veya koyun kurban edilir.
- Kurbanın kanı, kutsal kabul edilen bir taşa sürülür.
- Hızır Orucu:
- Şubat ayında 3 gün tutulan oruç, Hızır’ın bereketini çağırmak içindir.
- Çaput Bağlama:
- Türbe ve ağaçlara renkli bezler bağlanır; her bez bir dileği temsil eder.
- Hıdırellez Kutlamaları:
- 5-6 Mayıs’ta ateşler yakılır, dilekler yazılıp suya bırakılır.
- Ziyaret ve Dua:
- Kutsal mekanlarda Fatiha ve Yasin okunur; Hızır’ın “yoldaş” olması dilenir.
Hızır İnancının Ortak Özellikleri
- Kurtarıcı Sembolü: Hızır, zor anlarda insanlara görünür ve maddi-manevi yardım ulaştırır.
- Evrensel Bağ: Hıristiyanlıkta Aziz George, Zerdüştlükte Saoshyant ile benzerlik gösterir.
- Doğa ile Bütünleşme: Dağlar, kayalar ve su kaynakları Hızır’ın izlerini taşır.
Hızır inancı, Ortadoğu’dan Orta Asya’ya, Kuzey Afrika’dan Anadolu’ya kadar geniş bir coğrafyada yaşamaktadır. Her kültür, Hızır’ı kendi ihtiyaçlarına göre yorumlamış; adaklar, türbeler ve ritüellerle bu inancı beslemiştir. Hızır, insanlığın ortak umudunu temsil eder: Zorluk anında yardım göreceğine dair sonsuz inanç.
