Şavak Aşireti, geleneksel olarak Tunceli (Dersim) ilinin güneyindeki Çemişgezek ve Pertek ilçelerinin köy ve mezralarında yaşayan, göçer hayvancılıkla uğraşan bir topluluktur. Kış aylarını genellikle kendi köylerinde, yaz aylarını ise Erzincan ve Erzurum gibi illerdeki yaylalarda geçirirler.
Şavaklılar, farklı dinsel inançlara ve dillere sahip olmalarıyla dikkat çekerler. Topluluk içinde hem Alevi hem de Sünni inançlarına mensup bireyler bulunur. Ayrıca, Türkçe, Kürtçe ve Zazaca gibi farklı diller konuşulmaktadır. Bu çeşitlilik, Şavak Aşireti’ni diğer aşiretlerden ayıran önemli bir özelliktir.
Tarihsel olarak, Şavaklıların Orta Asya’dan Anadolu’ya göç ettikleri ve beraberlerinde getirdikleri gelenekleri, maddi ve manevi kültür değerlerini sürdürdükleri bilinmektedir. Bu durum, özellikle el dokuması halılarında ve diğer sanat eserlerinde kendini gösterir.
Şavaklılar, göçer hayvancılıkla geçimlerini sağlarlar ve bu yaşam tarzı, kültürel kimliklerinin önemli bir parçasıdır. Erzincan yöresinde yetiştirilen Şavak Akkaraman koyunları, bölgenin hayvancılık faaliyetlerinde önemli bir yer tutar.
Şavak Aşireti, Tunceli ve çevresinde yaşayan, farklı dinsel inançları ve dilleri bünyesinde barındıran, göçer hayvancılıkla uğraşan özgün bir topluluktur. Kültürel çeşitlilikleri ve tarihsel geçmişleri, onları Türkiye’nin zengin mozaiklerinden biri haline getirir.
Şavaklar Aşireti, Anadolu’nun doğu ve güneydoğu bölgelerinde, özellikle Tunceli, Erzincan, Elazığ ve Bingöl çevresinde yaşayan, yarı-göçebe yaşam tarzını sürdüren bir topluluktur. Türkmen kökenli oldukları ve Alevi-Kızılbaş inancına bağlılıklarıyla bilinen Şavaklar, coğrafyanın zorlu koşullarına uyum sağlamış, hayvancılık temelli bir sosyoekonomik yapı geliştirmiştir. Bu çalışma, aşiretin kökenlerini, kültürel kimliğini, tarihî süreçteki rolünü ve günümüzdeki durumunu detaylandırmayı amaçlamaktadır.
Köken ve Tarihî Süreç
Etnik Köken: Şavaklar, Oğuz Türkmenlerinin Avşar boyuna mensup olduklarını sözlü geleneklerinde aktarır. 16. yüzyılda Safevi-Osmanlı mücadelesi sırasında Anadolu’ya göç ettikleri düşünülmektedir. Bazı araştırmacılar, aşiretin adının “Şah İsmail taraftarı” anlamına gelen Şahseven kelimesinden türediğini öne sürer.
Göç ve Yerleşim:
Yarı-Göçebelik: Yaz aylarında yaylalara (Munzur Dağları, Bingöl Yaylaları) çıkar, kışın ise köylerde sabit yaşarlar.
Coğrafi Dağılım: Tunceli’nin Pertek ve Mazgirt ilçeleri, Elazığ’ın Karakoçan ve Palu bölgeleri, Erzincan’ın Kemaliye (Eğin) ve Çemişgezek çevresinde yoğunlaşmışlardır.
Aşiret Organizasyonu:
Aşiret Liderliği (Mîr): Geleneksel olarak ailenin en yaşlı ve saygın üyesi liderlik yapar.
Kabileler (Tîre): Aşiret, Kara Şavak ve Ak Şavak gibi alt kabilelere ayrılır. Bu ayrım, coğrafi yerleşim ve sosyal statüyle ilişkilidir.
Ekonomik Faaliyetler:
Hayvancılık: Koyun ve keçi yetiştiriciliği temel geçim kaynağıdır. Göç sırasında sürülerini yaylalara taşıyarak otlatırlar.
Tarım: Sınırlı arazilerde buğday, arpa ve meyve yetiştiriciliği yapılır.
El Sanatları: Kilim dokumacılığı ve keçe yapımı geleneksel zanaatlardır.
Kültürel Kimlik ve İnanç
Dil:
Türkçe’nin yanı sıra Zazaca ve Kurmanci lehçelerini konuşan üyeler bulunur. Bu durum, bölgedeki etnik çeşitlilikle etkileşimin bir sonucudur.
Alevi-Kızılbaş İnancı:
Cem Törenleri: Düzenli olarak cem evlerinde toplanılır; semah, lokma dağıtımı ve deyişler ritüellerin temelini oluşturur.
Dedelik Kurumu: Ocakzade dedeler (ör: Hacı Bektaş Veli soyundan gelenler) tarafından yönetilirler.
Doğa Kültü: Munzur Dağı ve Dersim coğrafyası kutsal kabul edilir.
Örf ve Adetler:
Düğünler: Davul-zurna eşliğinde halay çekilir; gelin ve damat için “berdel” (başlık parası) uygulaması görülür.
Yas Tutma: Ölüm sonrası üç gün matem tutulur; mezar başında ağıtlar yakılır.
Tarihî Rol ve Siyasi Etkileşimler
Osmanlı Dönemi:
İskân Politikaları: 19. yüzyılda merkezi otoriteye direnen aşiretler arasında yer almış, Rakka’ya sürgün edilen gruplar olmuştur.
Aşiret Çatışmaları: Bölgedeki Kürt ve Zaza aşiretleriyle toprak anlaşmazlıkları yaşanmıştır.
Cumhuriyet Dönemi:
1938 Dersim Harekâtı: Şavaklar, harekât sırasında bölgedeki diğer aşiretler gibi zorunlu göç ve askeri operasyonlara maruz kalmıştır.
Asimilasyon Çabaları: Köy Enstitüleri ve zorunlu eğitim politikaları, geleneksel yapıyı zayıflatmıştır.
Modern Zorluklar:
Göç ve Kentleşme: Genç nüfusun İstanbul, İzmir gibi kentlere göçü, aşiret bağlarını gevşetmiştir.
Kültürel Erozyon: Dijitalleşme ve modern yaşam tarzı, sözlü gelenekleri ve el sanatlarını tehdit etmektedir.
Günümüzde Şavaklar
Nüfus ve Yerleşim: Tahmini 50.000-70.000 arası nüfusa sahip oldukları düşünülmektedir. Köylerde yaşayan yaşlı nüfus, kültürel mirası taşımaya devam ederken, gençler kentlerde asimilasyonla karşı karşıyadır.
Sivil Toplum Çalışmaları: Dersim dernekleri ve Alevi vakıfları, dil ve inanç mirasını korumak için projeler yürütmektedir.
Turizm Potansiyeli: Yayla turizmi ve doğa sporları, Şavakların ekonomik kalkınmasına katkı sağlayabilecek alanlardır.
