XV-XVI. yüzyıllarda Çemişgezek (Dersim) Coğrafyasında aşiretler

Son yıllarda Dersimle ilgili araştırma ve yayınlarda dikkate değer bir artış gözlense de bunların içinde Dersim’in tarihi ile ilgili olanlar çok azdır ve temel kaynaklardan yararlanılmadığı için genel ve sığ söylem ve bilgilerle yetinilmektedir.

Bu yazıda Dersim coğrafyasında 15 ve 16. yüzyıllardaki aşiretleri ele almaya çalışacağız. Söz konusu yüzyıllarda aslında Dersim adında idari bir birim ya da coğrafi bir adlandırma henüz mevcut değildir. Yöre ve idari birim, Çemişgezek adıyla anılmakta ve aşağı yukarı günümüzdeki Tunceli ilinin sınırlarıyla örtüşmektedir. İdari birim sınıflamasında ‘liva’ olan Çemişgezek’in sınırları şöyledir: Batıda Fırat ırmağı, doğuda Peri suyu, güneyde Murad ırmağı, kuzeyde Munzur dağları. Günümüz idari coğrafyasına göre ifade etmek gerekirse; günümüz Tunceli ilinin tümü, Erzincan’ın Kemaliye ilçesi ile Arapgir’in çok küçük bir bölümü Çemişgezek livasındadır.

Livadaki nahiyeler ise Belde, Çatalkale, Gündüz, Kuzuçan, Şirzu ve Poşadı, Havik, Keban ve Ovacık, Kernik, Kerbüzek, Mazgird, Vazgird, Pertek, Sağman, Ribat, Sebtoros, Ulukale’dir. O dönem idari sisteminde nahiyelerin merkezi bir köyünün ya da kasabasının olması gerekmez. Nahiye, belli bir yörenin adıdır.

Çemişgezekle ilgili temel kayıtlardan en önemlisi 16. yüzyılda tutulmuş dört tahrir defteridir. 1518, 1523, 1541 ve 1566 yıllarında tutulan bu defterlerde köy ya da mezra adları vergileriyle birlikte yer almakta, defterlerin mufassal (ayrıntılı) olanlarında ise buna ek olarak yaklaşık 12 yaşından büyük erkeklerin adları bulunmaktadır. Yöre, 1518 yılından sonraki süreçte Osmanlı egemenliğine geçmiştir. 1534 yılına ait bir tutanakta, ‘Kızılbaş Fetreti’ nedeniyle, Çemişgezek ve Erzincan’ın kırsalına memurların hala gidemediği, Akkoyunlu ve Safevi dönemlerinden kalma tahrir defterlerini kullanmak zorunda kaldığı ifade edilmektedir.

Tahrir defterlerindeki bilgilere göre günümüz Dersim ve Erzincan coğrafyasında yaşayan aşiretlerin önemli bir bölümünün o dönemde de var olduğu ve Kürd olarak nitelendiği görülmektedir. Bu yazının kapsamı tüm aşiretleri sunmaya elverişli olmadığı için bazı örnekler vermekle yetineceğiz. Defterlerde bütün köylerin hangi aşirete bağlı olduğu yazılmamış, bir kısmı için aşiret notu düşülmüştür. Dolaysıyla, hangi aşiretin ne kadar yerleşimi ve nüfusu olduğunu belirlemek, ayrı bir araştırmayı ve çabayı gerektirmektedir.

Düşülen notlara göre Çemişgezek livasındaki en kalabalık aşiret Milli’dir. Bu aşiret, Büyük Milli ve Küçük Milli şeklinde iki koldan oluşmaktadır. Milli aşireti, Çemişgezek’i de içeren Belde nahiyesinde yoğunlukla yurt tutmuştur. Bilic, Çatkürd, Germikar, Hıdırözü, Kömler, Kürdler, Oğuzlu, Tekür ve Milli köyleri Milli aşiretinindir. Küçük Milli ise aynı nahiyenin Derderiç ve Sağnaklı köylerindedir. Aşiret, 1541 yılında 313 hane ve 45 mücerred nüfusa sahiptir. Milli aşireti günümüzde, Şah Ali Abbas ya da Celal Abbas adını taşıyan dede ocağına bağlıdır ve mürşit ocağı Avuçan’dır. aşiretin bir bölümü Erzincan’dadır ve Tahsur adını taşımaktadır. Bunların bir bölümü 19. yüzyılda Çorum’a göçerek köyler kurmuştur.

Avuçan ocağının önemli merkezlerinden olan Bargıni köyü, ‘Ekrad’ı Bargıni’ (Bargıni Kürdleri) adıyla kaydedilmiştir ve1518 yılında 5, 1541 yılında 12 hanedir. Kömreş aşireti Kömreşlü ve Şerek-i Süfla (Aşağı Şerek) köylerinde olup 1518 yılında 41, 1541 yılında 64 hanedir.

Günümüzde önemli bir bölümü Çorum köylerinde yaşayan Kavi aşireti, Mazgird’in Kavili köyündedir ve 1518 yılı nüfusu 110, 1541 yılı nüfusu 106 hanedir. Kavi aşireti Şeyh Çoban ocağının talibidir ve mürşit ocağı Avuçan’dır. Tahrir kayıtlarına göre Mazgird’de Şeyh Çoban adını taşıyan bir zaviye vardır. Günümüzde Şeyh Çoban adını taşıyan türbe ya da makam vardır. Aşiretin bir kısmı Safevilere katılmak için İran topraklarına göçmüş olup günümüzde Tahran yakınlarındaki köylerdedir.

Bilindiği gibi Dersim’deki aşiretler, Şeyh Hasanlı ve Dersiman olmak üzere iki koldur. Bunlardan Şeyh Hasanlı’nın 15. ve 16. yüzyıllardaki en önemli yurdu Malatya’nın Muşar nahiyesinde, Fırat kenarında yer alan Şeyh-Hasanlu köyüdür. Malatya tahrir defterlerine göre bu köyde Tacü’l arifeyn Seyyid Ebu’l Vefa’nın soyundan Şeyh Ahmed Tavil’in türbesi vardır ve köy halkının bir bölümü bu evliyanın soyundandır. Günümüzde Şıh Ahmed olarak anılan ocağın dede ve taliplerinin tümü bu köyden Dersim ve Erzincan coğrafyasına dağılmıştır. 16. yüzyıl Çemişgezek ve Erzincan defterlerinde Şeyh-Hasanlı aşiretinin bazı köylerine rastlamak mümkündür. Aşiret bu yüzyılda Malatya topraklarından Dersim ve Erzincan’a göç sürecindedir.

Dersim aşiretlerinin öteki kolu olan Dersiman adı tahrir defterlerinde aşiret olarak geçmemekte, sadece Sağman nahiyesinde ‘Ekrad-ı Disümlü’ adıyla bir köy adı olarak geçmektedir. Köyün nüfusu, 1518 yılında 40, 1541 yılında 108 hanedir. Bilindiği gibi Dersiman kolunun mürşit ocağı Baba Mansur, pir ocakları ise Hacı Kureyş ve Derviş Gevr’dir. Dersiman kolunun kurduğu köylerin birçoğu tahrir defterlerinde yer almaktadır. Kolun seyyidlerinin kurduğu köyler de tahrir defterlerinde yer almakta ancak bunlarla ilgili herhangi bir not düşülmediği gibi, seyyidlik nedeniyle vergi muafiyetine de rastlanmamaktadır. Oysa Şeyh Çoban ve Munzur zaviyelerindeki seyyidler için vergi muafiyeti tanınmıştır. Örneğin, Munzur zaviyesi için düşülen notta, Şeyh Hüseyin oğlu Şah Verdi’nin zaviyede görevli olması nedeniyle baş akçesinden muaf olduğu yer almaktadır.

Koçgiri aşiretinin çekirdeğini oluşturan ve günümüzde yoğunlukla Mazgird ve Karakoçan’da yurt tutmuş olan İzol aşiretinin köylerinin tümüne olmasa da bir kısmına 16. yüzyılda tutulan tahrir defterlerinde rastlamak mümkündür. Aşiretin önemli bir bölümünün hala Urfa ve Malatya topraklarında olduğu, 1577 yılında ortaya çıkan Şah İsmail ayaklanmasıyla ilgili fermanlarda İzol aşiretinin de adının geçmesinden anlaşılmaktadır.

Buraya kadar içeriğinden veriler sunduğumuz tahrir defterlerinden bir köyü örnekleyelim. 1518 tarihli Çemişgezek tahrir defterinde Birvanlu şeklinde adı geçen ve Avuçan’a bağlı İmam Rıza ile Sinemil ocaklarının zaviyesinin bulunduğu köyle ilgili kaydı Latinize ederek sunalım. Kayıttaki kişi adları tümüyle Alevilikteki tevella ve teberra ilkelerine uygundur ve Ehl-i Beyt mensuplarına ait adlar yoğunluktadır. Son yıllarda Alevilerin Safeviler etkisiyle Ehl-i Beyti tanıdığı ve kutsal saymaya başladığı gibi iddiaların dayanaksız olduğu bu kayıtlardan rahatlıkla anlaşılmaktadır. İlkönce sağ tandanslı kişilerce ortaya atılan bu iddialar, daha sonra Alevilerin inanca mesafeli bazı kesimlerince ve yazarlarınca da savunulmaya başlamış ve günümüzde taban bulmaya başlamıştır. Kayıtlardaki baba adları Safevilerden öncedir ve bu adlar da popüler Alevi adlarıdır. Ayrıca, köy halkının Kürd olduğu (seyyidler hariç) kişi adlarından rahatlıkla anlaşılmaktadır.

DEFTER-İ MUFASSAL-I LİVA-I ÇEMİŞGEZEK

Der karye-i zaviye-i Pirvanlu

İbrahim oğlu Hüseyin

Mehmed oğlu Cavid ve Hasan

Seydi Yusuf oğlu Halil

Seydi oğlu Hasan ve oğulları Hızır, Şeymo, Abdi

Taceddin oğlu Halil ve oğulları Sadaka, Melü, Emir Ali

Halil oğlu Hüseyin

Ahmed oğlu İbrahim ve kardeşi Şeyh Ali

Hızır oğlu Ali

Perçem oğlu Maksud, kardeşi Ahmed, oğulları Hızır ve Süleyman

Halid oğlu Hasan ve oğlu Cafer