38 ra Dima Asîmîlasyonî
“Xezevê Sultan Selîmî ke nêbîyene ewro beno ke Tirkîya ma wa rindeke de jû sunnî bila nêvênitêne… Xezevê Yavuzî ke bireşîyêne wertê kowûnê Dersîmî, bêguman ewro hem hetê mal-milk hem kî hetê îtîqatî ra zovîna jû raye de vênitêne.” [Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı Raporu, Kaynak Yay. İst.2000,s.36-37] Wayîrê îdeolojîyê tirkên û sunnîyên ebe na qafike ra hîris û heşt ra dima waşto ke îyê ke peyde mendê înû kî asîmîle bikero. Çike sarê Dersîmî, ne tirk bîyê, ne kî jê înû sunnî-misliman bîyê. Mîsyonerû, 1938 ra dima domonê ke wes mendê, çêwû ra guretê berdê, kerdê wendexanewû. Nê domanî çimê tayîne de “pîşondîya şîmşêri” bîyê. Çi hêf kî ewro kî vatoxê na cumla hona kî kêm nîyê. Xezevtulawû, nê wendexanewû de zorbajên ra, domonû rê tirkî û îtîqatê sunnîyên musnito. Raa Heqî û zonê maye, ci rê kerdo tomete. Na sevet ra çênekê qizî, dê qumandarû ke kamîya xo mezanê, zonê xo, xo vîra bikerê. Aze ke înû ra benê, ê kî bivurîyê. Îyê ke kerdê wendexanewû, tayê bî toxtor, tayê bî malim, tayê bî dawaber, hama hetê ra kî bî tirk, bî sunnî. Nê domonî ewro ne zonê maa xo zanênê, ne kî Raa Heqî zanênê.
Pêro dewletî wazenê ke qomê bînî ebe zonê înû bifikirîyê. Çike zonê maye ke wertê ra dard we, o qom bêperr û bêrêçe maneno. Dersîm de îtîqat be zon jûvînî ra pêrabestî yê. Vajîme; zon ke dard we îtîqat kî beno sist. Zon ke wertê ra dard we, kamîye kî darîna we. Na sevet ra qirrim ra dima pêro hukmatû, çênekûnê Dersîmî ser o kî fikirîyê. Çike sîyasetkerû rind zanito ke çênekê qizê ewro, dayikê qomê meşte yê. Nezahat-Kazım Gündoğanî belgeselo “İki Tutam Saç – Dersim’in Kayıp Kızları” de no rind ardîbî zon. Ney ser o Işıl Özgentürke bîla; “Yoxro ke na welat de çi dramî bîyê, yoxro ke ma hawurê zafê çîyî nêbîyayîme. Yoxro ke çiqaşê çîyî ra xevera ma çîne bîya. Însonê ke ma rê naskerdox bîyê ê bîla naskerdoxê ma nêbîyê”, vatibî. [Işıl Özgentütürk, 27 kasım 2011 tarihli Cumhuriyet Gazetesi]
Helbet ma zaneme ke no teyna trajedî nîyo. No azbirnayişo, no asîmîlasyon o. Mesela Dersîmî ser o, gurenayişê Sidika Avarî bîla her çî keno eskera. Çike Sıdıka Avarî hem kitavê xo “Dağ Çiçeklerim” de mîsyonerêna xo vana, hem kî zovîna kitavû de na vajîya. Vajîme; Ferîdun Es, jû nusteyê xo de Ataturk nîya vato, vano; “So zerê welatî kuye, dewûnê koyî, so uca de zereqê ma waştox, mawûnê meşteyî vênena” [Hayat Dergisi, 1957] Misyonerên, çimê aye de; çêneke ke kowu de, dewunê dûrî de rê înû tirk-misliman kerdene bîya. 4 hezîrane 1937î de Wezaretê Dahîlîye Şükrü Kaya, Wezaretê Zagonî rê jû nuste rusneno. Na nuste, derheqê “Dersim Kız ve Erkek Çocuklarının Yatı Mekteplerinde Yetiştirilmeleri” ser o bîyo. [Ayşe Hür, 5 Ekim 2009, Taraf Gazetesi] Helbet na kar ser o, kes bese nêkerdo awe destê Sidika Avarî bikero. Sıdıka Avar, kitavê xo de vana; “Ez serva çinayî amunê Xarpetî, mi rind zanitêne.” Sidika Avar Xarpet, Dersîm û Çewlîg de dewe be dewe fetelîya. Verênî ebe cendermewû şîya dewû. Dima nîyado ke cendermû rê rind nîya nêdanê, dewû teyna fetelîya. Çênekê qizî destê ma û pîyû ra guretê, berdê dê wendexanewûnê handî. Mîsyonerêna Avarî hata 1950î dewam kerda. Hata o waxt bêkesêna domanû ra zaf îstîfade kerdo. Înû rê waxt amo, “Ez waa sima wo” vato, waxt amo; “Malima sima wo.” Sıdıka Avarî çêneyê ke 38î de xeleşîyê, bêguman înû rê wayîrênî kî kerda, hama no hal miradê aye wertê ra wenêdano. Çike aye ravêr waşto ke nê çênekî zon û zagonê xo rê, îtîqatê xo rê û kamîya xo ra dûrî kuyê. Nê çênekû, deva-deve phoncas serre ebe kamîya dewlete de weşîya xo ramita. Mi serê nuste na sevet ra asîmîlasyon; miradê qirrimûn o vatibî ke no hetê tarixî de kî bîyayeyî yo.
Peynîya xo esta
