Roşanê Gaxanî, gundo verên ra hata na waxt, wertê elewî-kirmancû de torewo muhîm o. Roşanê Gaxanî, wertê homete de rindîye û birayên o. Serrnewe rê xêr ama vatiş serra verêne oxir kerdiş û asma Xizirî rê rayê rakerdayişo. Roşanê Gaxanî, serrnewe de hardo dewres û asmêno kewe rê minetkarî wo.
Gaxan, hetê Dersîmî de nameyê asma des û diyin o. Serrnameyê Dersîmîjû de kî asma zimistona verêna. Gaxan tayîne ra gore, “kortika ga” wo, tayîne ra gore kî latînkî ‘kaland’ ra yeno û mana xo kî serrnewe wo. Tayîne ra gore kî çekuye hermenîkî “gaxant” ra kuto kirmanckî.[1] Gaxan, tayê cawû de kî “kosegelî, serserre, gaxen û gaxon” ra kî zonîno. Tayê arêkerdoxû ragore; no roşan, dewamê roşanê zerduştênî “Gaxanbar” o.[2] Kakayî û Yaresanû de nameyê na roşanî ‘Mernewî’ wo.[Munzur Çem, Derheqê Gaxanî de Nîvis,18 Aralık 2017] “Ga-xan zonê dewleta Akadî de çîvê serê îştîrîyê ga wo. Sanikê Dersîmî de dîna serê îştîrîyê ga der a. Ga, na roze vilê xo çarneno û dîna tarî ra kuna roştîye…”[Çime: Haydar Karataş, Birgün Gazetesi, 20 Nisan 2014 tarihli Pazar eki]
Tayê, Kalo Gaxan û Noel Baba kî jû saye kenê. Xizir ano ma vir.
Kirmanckî de asma Gaxanî, hesavo kan ra 13ê gaxanî de destpêkerîno û asma çele de hata heftêyê verênî dewam keno. Dersîm de hesavo kanî ra gaxan 20 roze, çele 40 roze dewam keno. Roşanê Gaxanî, zafê kokimûnê ma ra gore hesavo newî ra 21yê gaxanî de beno bimbarek. “Pasawo Serra Newîye” na sewe dîna vurneno. Na roze ra dima roştîye, verva tari de hervê xo qezenc kena. Sarê Dersîmî na roze tidarîkê zimistanî (qarme, ron, tirşî, toraqo husk û êb.) kenê ra. Roşanê Gaxanî deva-deve jû heftê dewam keno. Jêderî hetê Dersîmî, Erzinganî, Gimgimî û Sêwaz de wertê kirmancû de kî hona vînd nêbîyo. Waxto verênî de Wan, Çewlîg, Semsur, Erzîrom, Qars de wertê elewî kirmancû de kî no roşan bimbarek bîyo. Ewro Dersîm de Pulemurîye û Pulur de, Erzingan û tayê dewletû de sarê Dersîmî hona bimbarek kenê. Hama nê cawû de no roşan, xeletîye ra hem 31 gaxanî de hem kî eve tirkî kenê bimbarek. Roşanê Gaxanî de bara girse ê Kalo Gaxan a. Kalo Gaxan; poro sipe û herdîsa sipêyî ra donê Xizirî de jû kokim o. Kalo Gaxan dest de uşîre ra mordemo sipêla wo. Roşanê Gaxanî, 21yê Gaxanî de (tayîne ra gore kî sewa 24ine de) siped çê ve çê fetelayîsê Kalo Gaxan ra destpêkerîno. Domonî, cênîyî, camordî na roze serva Kalo Gaxan û serrnewîye
kincûnê rindêkû kenê pay. Gaxanî de kawo Kalkêk kay beno. Leyê Kalo Gaxanî de jû kî Fat Fatike (pîre) ca cêna. Fat Fatike; zaf rindek a û cênîya Kalkêkî ya. Hama raşt cênike nîya. Xortû ra jû kincûnê cênike cêno pira, kuno ra Kalo Gaxan dima. Leyê Fat Fatike de jû ki Areb ca cêno. No Areb kî rîyê xo tenîya sova ra şîwax keno. Leyê Fat Fatike de
fetelîno, aye qorî keno ke xortê dormî aye meremnê. “Na kay de Kalo Gaxan; kokimo pasawo serra verêne, Fatike; na dîna, areb; serra newîye (rîyê arebî şawo çike astareyê ey alemo batinî de vejîyo, hama alemo zahîrî de nêaso) kenê temsîl.”[Çime: Kemal Kahraman, Dersim İbadet Takvimi ve Ritüeller Makalesi, 25 Aralık 2013/Berlin]
Tayê cawû de Kalo Gaxan wayîrê çêwû rê nîya veng dano:
“Serê serre, binê serre Kalik/Kalê Gaxanî na wo no çêver de amo zere, Xizir çimê kesî pey de meverde! [3]
Gaxanî de jêde xortî û domonî sa benê. Dest de dawul, dawul ke çîn o teneke cinenê. Çê ve çê fetelînê û “Gaxanê sima bimbarek bo” vanê. Zereyê çêyî de jêderî bêveng manenê ke wayîrê çêyî înû nas mekero. Cencî kewanîya çêyî ra çîmî wazenê. Kewanîya çêyî ke çimtengîye kerde nata fîçêge vanê: “Gaxano gaxano Cizikê saxano Awe ke dana, xatuna Awe ke nêdana, dela.”[Çime: Pir-dosûr-Panciras ra; Alî Ay, Nuran Ay]
Hem her çê ra halêta xo cênê, hem kî kawo kalkêkî ra qom fîne huyayiş, jûvînî de yaranîye kenê. Verê çêverî de govende oncenê. Eke bî son çîyê ke arê kerdê, cênê sonê jû çêyê fiqarî de pozenê. Çîyo ke mend, ey kî dane wayirê çêyî. Hata verê sodirî tamir cinenê, kilamû vanê, reqeşînê û govendû oncenê. Nîya serrnewîye bimbarek kenê. Roşanê Gaxanî de halêta Kalo Gaxan û xortû; wayîrê çêyî çi ke da, o wo. Dendik, lewlevî, findiqe, eskize, qawute, qaxi ûêb.
Cayê danîyû kî Gaxan de zaf giran o, çike danî rizkê çêyî musnenê. Siped ra kewanîya çêyî danî ke potî, tayê çêwû de
werînê, tayê domonû rê kî bare benê. Tayê heqa awe vajînê, erjînê awe. Tayê heqa hardo dewres vajînê û pisknînê binê dar û ber. Tayê kî axire de çand heywan ke estê di qatê înû lara gîredînê û çêranê axirê de dardê benê. Tayê kî serê hênî de pisknenê hard ke teyr-tur biwero. Destê sodirî de cênîyê çêyî eve tencikû sonê hênî ra aweanê. Înû ra gore awe; serrnewîye de deyrayîye ana. Na sevet ra awe çê de û axire de pisknenê her ca. Tenê awa jîyarû kî qulva çêyî ra eve gulvangû pisknenê zerê çêyî ke rizkê çêyi bijêdîyo. Eve avêlik zerê çêyî gez kerdêne. Şêmige ke gez kerdêne vatêne: “Serd şêro tever/Germ bêro zere.” [Çime: Pirdosûr- Gavrax ra;Qiymet Dogan]
Gaxan de cayê pêsare kî zaf hewl o. Roza poncseme pêsare ke pot, eve duwa: “No nîyaz, nîyazê Xizirî bo, az-uzê ma bine perrûnê xo sano”, vajîno û çêve çê vila kenîno.[Çime: Qiymet Dogan] Pêsare jêde serva xêrê merdû pojîno. Çike henî îman kenîno ke bowa pêsarî royê meyîtû keno mird. Dersîmijî, harde dewres û asmêno kewe rê minetkarêna
xo musnenê. Çike zonêne ke eve silxetîya xo ra ê ke mebê, vêsan û têsan manenê.
Sipedê sernewîye de sarê çêyi nîyazûnê xo guretêne, şîyene verê jîyarû de sifte nameyê Pasawo Newî ra dima pêro nameyê bimbarekû ra çileyî vêsnene û pasawo newî ra miradê xo waştêne:
“Ya qilawuzê hêsa û musa! Ya qilawuzê Ana Meryeme Bêtere, bê gumanênî me dê Cirm û cîhan rê bêrê comerdîye.
Ya sinsila newîye!
Vera to yeme
Bê ram û comerdîye
Çêverê xafil û bêterû ca de
Çeverê riza xo rake
Bê çim û ram kerem
Cirm û can homete rê
Sevevê xêr bivêne
Kose jû de kî
Azê ma rê sevev bivêne
Ma destûne kesî ver meke
Kesî kî destûne ma vermeke.” [Çime: Têrcan-Bulmuş-Palanga ra; Yadîgar Arslan û Fîkrîye Arslan]
Sewa serrnewîye de kewanîya çêyî, samî jêde zerevete ra dana viraştêne. Tayê cawû de zerê zerevete de hîre uşîrî darînê we. Nê uşîrî dara hêruge, alançe û vame ra virajînê, hama dorme de kamjî darê meywawû ke estê, înû ra kî virajînê. Dergêna her jû uşîre 3-4cm ya. Uşîrû ra jûye citkarên nîşan kena; jê hengajî ya. Uşîra jûye dewlemendênî nîşan kena, jê tac a; uşîra peynîye kî qismet nîşan kena, hem pon a hem kî tuz a. Uşîra qismetî raşta ke qismet kî raşt bo, durz bo. Nê uşîrû ra kes uşîra citkarên nêwazeno, çike cîtkarên guranayiş û feqirên a. Wertê zerevete de kam ke uşîra dewlemendên onte, vanê; serrnewîye ey rê deyrayênî ana. Helvet nê uşîrû ser o tayêna varyantê bînî kî estê. Vatena Haydar Karataşî ra gore; nê uşîrû ra jûye; wayîrê çêyî, jûye; wayîrê hardo dewresî, peyêne kî wayîrê malî nîşan kena. Uşîra verêne kam de ke vejîya, o werdo hewlweno û sanike wazeno. Wayîrê uşîra diyîne torjên cêno, sono
darawa ke yemîs nêdena binê aye, yanê dare tersneno. Wayîrê uşîra peyêne kî malî biwerê deyin, danîyû piskneno zerê axire. Xidir Muzir, mesela wayîrê uşîre û torjênî ser o nîya nusno:
“Dare, dare!
Cêna bîje,
Nêcêna ez to birrnon.
” Çê ra veng danê vanê:
“La lao!
Mebirne, mebirne!
A dara baqila,
Emser cêna,
Zaf yemis dana!” Xort
oncîa verremîno ci vano:
“Vindê rê bibirnî na
nêcêna!” Çê ra reyna
veng danê, vanê:
“Bê, bê!
A emser hêni
cêna ke
Lizgê xo binê
yemise de şîkînê!”
Gaxan de cayê torêyê zeyîye kî zaf berz o. Çike zeyîye emekdara çêyî ya. Zeyîye, çêneka ke çê ra vejîya yanê; zewejiya a wa. Vanê; “Zeyîye ke şîye, tîj rîyê asmenî ra vindena nîyadana, zeyîye haşta ya kî heredana.” [Çime: Elîf Dogan]
Na sevet ra Gaxan de çêyê pî ra halêtê giranî sonê çêyê zeyîye. Gaxan de zereyê her kes virajîno. Kes, kes ra nêheredîno. Serra verênîye ke rind vêrda ra, serra newîye ra kî henî omîd kenîna. Bimbarekêna Gaxanî, jû hefte devam kena. Gaxan de, jê Rocê Xizirî tayê cawû de hîrê rozî; roza seseme, çarseme û poncseme roce pêcêrino. Gaxan de ê ke besekenê çêyê xo de cem danê gîredayiş, yanê venga heqî danê. No venga Heqî dayiş ca ve ca û aşîre ve aşîre vurîyo.
Tayê, Kalo Gaxan û Noel Baba kî jû saye kenê. Hama henî zonême ke Kalo Gaxan, jêde Xizir ano ma vir. Çike Xizir jêde hêkatû de homete dîyar keno, qilafetê kokimî de çêwû fetelîno û çîmî arêkeno. Gaxan de kî Kalo Gaxan jê Xizir çêwû
fetelîno. Hama Noel Baba teyna serrnewîye de domonû rê çîmîyû keno vila.
Gaxan, tayê cawû de hona beno bimbarek. Hama tayê, na tore endî tirki virazenê. Her kes gereke bizono ke, no îtîqat eve zonê dayike ra jû wo. Mineta Kalo Gaxan, eve zonê maye virajîna. Mineta hardo dewres û asmêno kewe ke çarna tirkî, henî zonê me ke wayîr qe gosnêdano!
[1] Erdal Gezik-Hüseyîn Çakmak, Raa Haqî-Riya Haqî, Kalan Yay.,Ankara. 2010. s.84
[2] Munzur Çem, Dersîm Merkezli Kürt Aleviliği, Vate Yay. İst.2011. s.57
[3] Munzur Çem, age, s.57
