DAİMİ DOĞAN
“Kutikê verê tarîxî, lowayiş de bîyê!”
Partîya Îttîhat û Terakkî ra gore; Dewleta Osmanî, serva silxetîya qomû û silxetîya îtîqatû parçe bîya. Înû ra gore: dewlete teyna eke tirk û misliman bîyêne parçe kî nêbîyêne. Polîtîkawa înû de sarê Dersîmî, kergana zereyê dewlete bîyê. Çike sarê Dersîmî, zafê tenî kirmanc û alewî bîyê. Mêrasê Îttîhat û Terakkî, Komarê Tirkîya kî înkar nêkerdo! 1937-38 de ebe teyyareyû, ebe tifongû, ebe çhekû ebe bombawû xezevê xo no ro. Çike vatena Cemal Sureye ra; “Kutikê verê tarîxî, lowayiş de bî” yê.
Planê Dewlete Çi Bîyê?
Mehmet Bayrak, qirrimê Dersîmî ser o vato: “Dewlete 7 payê ser o planî viraştê. Nê; “Te’dip (rawa xo ser ardene), tenkîl (ceza ci dayiş), taqtîl (qirrkerdiş), tehcîr (mefin), temsîl (asîmîle kerdene), temdîn (tirk kerdene) û tasfîye (bêtesîr verdayiş).” Yanê dewlete, Dersîm de se ke kerdo ebe planû viraşto. Dewleta Osmanî rapolo Dersîmî yo verên 1886ine de viraşto. Naşît Hakki (Ulug); “Dewlete Dêrsîm sere 108 rey hêrîş kerdo, hama zefer nêdîyo”, vato. Serverê Komarê Tirkiya, na hal qewul nêkerdo. Seyêkaro Milkîye Hamdi Beg, 2 gujîge 1926ine de rapolo ke do hukmat, ey de nîya vato; “Dersîm, hukmatê komareyî de jû kergan o. No kergan ser de emelîyet îcap keno… Mektev rakerdene, palokeyî rakerdene, înû rê welat ronayene ya kî medenî bibe deyin înû ser o gurîyayiş ğeyal o…dewlete meseleyê Dersîmî de herey mekuyo, endî hale bikero… ” [1] Wezîro heqanî M.E. Bozkurt; “Ê ke xalîs tirk nîyê, na dewlete de wayîrê jû heqê; heqa xizmetkarên, heqa bindestên” [2] Oncîya Serekerkanîya pêroyî Fevzî Çakmak, rapolo 1931 de vano; “Dersîm cahîl o. Mefin zaruret o… gereke propagandawa tirkên bivirajîyo. Mamurû ra ê ke kurd ê Dersîmî ra bierjîyê tever. Dersîm ebe mîştbîyayiş ra raye nîno… Kurdên, zereyê sarê tirkû de gereke biviloşîyo.”
Amadeyîyê Azbîrnayişî
1931ine de Seyêkarê Umûmî, Îbrahîm Talî û Hamdî Beg vato; “Sifte gereke dormê Dersîm biçarnîme, bombawû bierjîme, dima pêroyînê cavurnîme, birusnîme Rojhelat.” Oncîya a serre Îsmet Pasa; “Na dewlete de teyna qomo tirk tayê çîyû besekeno biwazo. Ê bînî wayîrê heqa nîyanên nîyê”, vato. [3]
Serwezîrê Tirkîya Înonu, 1935 de şîyo Dersîm. Peyser ke amo 25 gağan 1935ine de “Tunçeli Kanunu” veto. Ebe na qanûn nameyê Dersîmî vurno, kerdo Tuncelî.[4] Seyêkaro Umûm têdar kerdo û Korqomutan Alpdogan Pasa ardo ser. Alpdogan, sarê Dersîmî ser o bêpers kiştiş û zulim rê selahîyetdar bîyo. Dewlete hetê ra kî asin ra rayî viraşte ke dormeyê Dersîmî biçarno. Waşto ke na rayê ra cepxane û eskerû bikirisno. Raa asin ra %78 (se de howtay û heşt) Anqara ra dot viraşto ke sevev werte der o. Waxto komare de tazbirnayişo verên, 1926ine de virajîyo, hama jêde çî de mafaq nêbîyê. Heme çî ke kerdo amade, azbirnayişo diyin kî 4 gulane 1937 de viraşto. No azbirnayiş de welixa Ataturk Sabîha Gokçenî kî bîya. Ewro endî bîyo eskera ke planêazbirnayişî, Ataturk Terabzon de qonaxê xo de viraştê. Serwezir Celal Bayar, vîramayişê xo de vato; “Ataturk: Ez serbariyê cên xo ser o, Dersîm rê pirodê..” vake, ma kî da piro…” Dersîm de 1937-1938 de reqemê dewlete ra 13 hazar ra jêde (ma zonême ke no 50 hazar ra jêde wo) însonî kişîyê. Oncîya reqemê dewlete de 12 hazar însonî kî mefin kerdê. (Ma zonême ke 5-6 kat ney ra jêde wo) … Serverê Qoçgîrî Alî Şêr, Dersîm ser o; “Welatê şêrûn o luyî bese nêkenê cikuyê/Sirr o raştîyê wo aqil ser nêkuno” vatîbî, hama dewlete wertê ma de bêbextî kî vênitê. Çi hêfo ke tayê cawû de wertê sarê Dersîmî de bêbextîye kî na ro. Ma kilitê kowû kî o waxt kerdo vîndî.
Raştîyî Nênimitînê
Serwezîrê Tirkîya Erdogan, 23.11.2011 de; “Eke literatur de çîyo nîyanên ke esto, ez dewlete vera ef wazen”, vake yanê nêm fek ra bo kî na azbirnayiş qewul kerd. Erdogan, guman çîn o ke mesela Dersîmî serva ma qesey nêkeno. Miradê ey na mesele ra, raa CHP û Kiliçtaroglu çitur birnen a bîye. Henî zonême ke khulûnê ma ra waşt ke Kiliçtaroglu bikuyo. Na mesela ser o Kiliçtaroglu hondê Erdogan bîla çîyê bese nêkerd. Çike CHP vera ef bîla nêwaşt. Î.S. Çaglayangîl, 1986ine de roportajo ke do Kemal Kiliçtaroglu ey de vato; “Eskerê Tirkîya, Dersîmijê ke kutê zereyê esketû, ê pêro gazo axuyîn ra jê merrewû qirr kêrdî. Otorîteya hukmatî nîya nê ro.” CHP ra mebuso Dersîm Kamer Genç, qirrimê Dersîmî ser meclîs de qe nêsermayîbî, vatîbî; “Ala bicêrîme, benoke serva ef waştene çîyê nêbiyo.” Planê ma a serre 10 gağane 2011 de cavê xo mîtîngê Dersîmî de hêsîrê çimûnê xo ra dayîbî: “Kermê saye, zereyê saye der o.”
Tayê, na mesela ser kî qesey kenê, vanê; “Dersîm de sarêwedernayiş bîyo dewlete o sevet ra hêrîşê Dersîmî kerdo.” Na hal ser o Nurî Dersîmî; “Hukmatê tirkû, xoverdayişê Dersîmî rê, ‘sare wederdayiş’ vake ke dîna bixapîyo…” vato.[5] Nînû ra gore, sarê Dersîmî azbirnayiş heq kerdo! Serwezîrê Tirkîya bîla no qirrim bîlasevet virajîyo vato, hama hona wertê Dersîmijû ra bîla tayê ney qewul nêkenê. Henî mebo kî kamji vîjdan de, huqûq de ya kî herb de pê cênîyû kay kerdiş, cizikê cênîkû birnayiş ya kî zereyê maa de phitikû sungî kerdiş esto. O wo ke înson o, însonû rê çitur çîyê nîyanênî keno? Nînu henî kerdo ke sarê Dersîmî bêanor bimanê û xo qefçil bizanê. Hama tarîx, kam ke çîyê nîyanênî kerdê, hata nika ê bêanor û qefçil vênitê.
Pêguretîyayiş û Dardekerdîyayişê Sey Rizayî
Serverê xoverdayişî Sey Rîza, xodarîya aşîrû ra amo ke şêro Erzingan de walî de qesey bikero, Qereqolê Mutî de pêgureto. Berdo Xarpet de eşto bindestxane. Ewro tayê; “Ataturk ke amo Xarpet, dozger Sey Riza berdo Îstasyonê Xarpetî de leyê Ataturkî”, vanê. Ataturk na camalîyayîs de; “Ef biwaze ke to ef bikernê”, vato. Sey Riza zanito ef ke waşt, Dersîm cênê bandira xo, qewul nêkerdo. Nata cavê xo do:
“Mi jûr û duvarê sima de bas nêkerd
No mi rê bî derd
Sima ver de çok nêda
No kî sima rê bibo derd.” [6] Ewro tayê kî vanê; “Camalîyayisê Sey Riza u Ataturk çîn o. Sey Riza na qeseyî jû mektuve de nusnê. Mektuve da Î.S. Çaglayangîl ke Ataturk ke bivîyene kes darde nêbîyene, vato ke kes Sey Riza server mevêno.” Ey kî dima mektuve da Ataturk. Î.S. Çaglayangîl; “Xevera Dersîmijû ra 6 hazar tenî Xarpet de serva effe Sey Riza ameyê pêser”, vato ke jûro xo qayîm bo. Jê tîyatro jû mehkême de serrûnê Sey Riza kerdê kilm ke ebe qanûn darde bikerê.
Xodarîya mehkeme ra serrê Sey Riza ardê war, serrê lacê ey kî kerde girsî. Sewa bazarî (15 gaware 1937 de) verê farê arevû de, darde kerdê. Sey Riza, Î. Sabrî Çaxlayangîl rê vato; “Sifte mi darde bikerê ke darde kerdişê lacê xo mevênîne.” Xezevtulawû no bîla jêde vênito. Sifte lacê ey, Resîk Uşenî darde kerdo ke decê lacê xo bivêno. Darde kerdişê Sey Riza ser o Î. Sabrî Çaglayangîl vîramayişê xo de vato: “Serd bî, dorme de kes çîn ê bî. Hama Sey Riza ti vanê heme ca de milet esto, tarî rê qesey kerd: Ewladê Kerbela yîme, bêxeta yîme, ayv o, zulm o, cînayet o. No mordemo kokim rap rap ame, asiq tomda, la eşt vilê xo. Linge dê sandalî û xo darde kerd.”[7] Dewlete a sewe leyê Sey Rizayî de pîlê Dersîmû ra Uşenê Seydî, Alîyê Mîrzalîyê Silî, Hesen Axa, Findiq Axa be Hesenê Îvrayîmê Qajî dardekerdê. Hewz beno deyin zaf tersê ke hata na serre, cayê meyîtê Sey Riza kî eskera nêkenê. Hama ma zonême ke cayê ey û cayê pîlûnê ma zerreyê qomê ma de qayîm o, uca ra qe nêvejîno. Helvet teyna Sey Riza û ê ke darde bîyê ê kî nîyê. Leyê înû de Şahan Axa, Hesenê Bakê Alê Qolî, Hemedê Civrayîlê Kejî, Hesê Gewe, Silo Phit, Qemer Axa (Qemerê Hemedî) ûêb. pêro kî ma rê sitar ê.
Azbirnayişo Pîl û Mefin
Sey Riza ke darde kerdo, tayîne vato; “Dewleta tirkû endî kes qir nêkena.” Hama henî nêbîyo, çike qirrimo pîl Sey Riza ke darde kerdo o ra dima viraşto. Azbirnayişo peyên de kam ke kuto ra dest, pêro kiştê. Domonî, çênekî, kokimî û cênîyê diganîyî qirim ra morim nêkerdê! Qerqesunî hêf mebe deyin, mezgê domonû ebe qila mojênî ra kerdo vila. Dersîm bêwayîr mendo, çike kilitê kowû kî kerdo vîndî! Qomê Dersîmî na hal ser o xoverdayiş destpêkerdo. O waxt no hal, jû kilame de nîya vajîyo:
“De halo halo
Halê ma yaman o
Ordîyê tirkû gurlax amo
Dormê ma qapan o
Pirodê bira, pirodê
Na qewxa aşîrû nîya
Merevê Kirmancîye û zalimêna tirkûn a.”
Sey Riza ke darde kerdo Îsmet Înonu; “Muşkîleya Dersîmî ra xeleşîyayîme”, vato. Celal Bayar 1 payîza peyêne 1938 de Ataturk vera fekê ey ra azbirnayiş goyno, serva qirrim mineta xo arda zon. Dewlete, azbirnayiş ra dima ê ke azbirnayiş de bîyê, pêroyîne rê madalya rusna. Tayîne azbirnayiş ra dima Fevzî Çakmak rê vato; “Dersîm rê qereqol nê, wendexane ronê.” Na qesû ser o heredîyo vato; “Dersîmijî dest pira kerdene ra, raa nînê. Ma cayîlê nînû de bas nêkerd, wendoxê înû de qe bas nêkeme.”
Dersîmijû ra ê ke wes mendê, ê ki kerdê vagonê şîyawû rusnê rojhelat. Vêsan, rût-rûpal mefin kerdê. Çênekê qizî, dê qumandarû ke kamîya xo mezanê, zonî kî xo vîra bikerê. Aze ke înû ra benê, ê kî tirk bê. Cawo ke rusnê, miletê ucawû sarê Dersîmî jê însonwer sayê kerdê. Kes dest ci nê eşto. Xeylê tenû qisaweta Dersîmî ver şîyê heqîya xo. 1948ine de qanûn ke vejîyo, tayê Dersîmijî peyser cêrê ra ameyê Hardo Dewresî. Ê ke zerê birr de, zereyê esketû de xo do we, şîyê dewûnê xo ke cayê dewû de va guvano. Hondê serrî; xêrê bolû, sungû, rivesû, savilû, şîrîkû, hêligû ûêb. wes mendê. Hama dewlete na rey kî domonî kerdê topî, berdê wendexaneyê xo. Zonê û îtîqatê Dersîmî ra qirfitê, asîmîle kerdê.
Wertê de tayê rayê vîndkerdoxî bivejîye kî ewro jêde Dersîmijî kirmancêna xo rê û îtîqatê xo rê wayîr vejînê. 5-6 serre wo ke Dersîmijî 4 gulane de, ya Dersîm de ya kî cayê ke nîsenê ro ucawû de yenê têlewe na roza şîyaye anê ra xo vîr.
Dersîmijî Çi Wazenê?
Rozê şîyayê Dersîmî ewro kî dewam kenê. Çike dewlete 1994ine de oncîya Dersîm rê ferman veto, dewê Dersîmî kerdê tol. Ewro kî heme cayê Dersîmî de bendû û qereqolû virazenê ke Dersîmijî endî bêzar bê û welatê xo caverde şêrê. Sey Qajî, na dem ra zaf rew, halê Dersîmî ser o vato;
“Dewrê tanjîmatî
Dewrê huratî
Dewrê cumratî
Pêro kî mi dî
Bara ma rê bî tertele û afatî.” [8] Na waxto dîna de bîla, tayê hona ma rê vanê; “Dersîmijî zîyadeyê şîmşêr ê.” Dezê ma hona newîyê. Çike dewlete hata nika bêçika xo wenêdarde. Na sevet ra gereke heme cayê dîna de Dersîmijî çike destbere yeno pîya bikerê, vengê xo berz kerê. Çike qomê ma zaf hêsirîye onta. Gereke xevera heme kesî bibo. Wastişê ma, wastişê khalikûnê ma, wastişê pîrikûnê ma û anorê kirmancûnê ma yê. Ewro ma; serva pîr û pîrîkûnê xo, serva azê xo dewlete rê vame; to hata ke zulme xo de têrîamayiş nêkerd, ma kî mucadeleya anorê xo ra nêtexelîme. Na sevet ra vame ke:
