Zagros Dağları’nın derinliklerindeki vadilerin dik yamaçlarına doğru taraçalar halinde yükselen köylerde, her yıl ocak ayında kutlamalar yapılır.
İran’ın Hewraman bölgesindeki Gorani konuşan Kürtler, geçmişi bin yılı bulan bir geleneği yaşatmaya devam ediyor.
“Pir Şehriyar (Pir Şalyar) Düğünü” ya da Kürtçe ismiyle Merasima Pir Şalyara Cem adı verilen kutlamalar için, her yıl ocak ayı ortasında yüzlerce kişi, ziyafet, ibadet ve zikir için Zagros Dağları’nın derin vadilerinin dik yamaçlarında taraçalar halinde yükselen Uraman Text’e akın eder.
Goranicede Hewraman (Awraman) ya da Huraman (Uraman), ‘Ateşin Yükseldiği Yer’ olarak açıklanır.
“Text” sözcüğü ise Kürtçe’de divan, ağaçtan yapılmış oturulacak yükselti yer anlamına gelirken, mecazi olarak makam, mevkiyi ifade eder. Payetext/Payitext (başkent) tabiri de buradan gelmektedir. Köyün tam karşısındaki dağın adı da Text… Geçmişte bir dönem bölgenin de yönetim merkezi olan Huraman Text, aynı zamanda kutsal sayılan bir çok mağaranın bulunduğu bir mekan. Tarihsel arka planı bugünlere taşımada önemli bir rol oynayan Pir Şehriyar’ın dışında Yaresanların kutsal saydıkları 3 azizin daha mezar yerleri Hewreman Text’te. Aynı zamanda halkın konuşma dili olan Goranice ile yazılmış Zerdüşt metinlerinin çok yaygın olduğu bölge olarak da bilinir.
Bu yazının konusu olan Pir Şehriyar kutlamalarının merkezi olan Huraman Text, yaklaşık üç bin nüfusa sahip olup derin bir vadide basamaklar halinde yükselen taş evleriyle dikkat çekiyor.
Hewreman’lıların büyük değer verdikleri ve Pir Şalyar diye telafuz ettikleri Pir Şehriyar’a gelince, 11. yüzyılda, (1006-1098) Hewraman’da doğup yaşadı. Zerdüşt bir âlim olarak da kabul edilen Pir Şehriyar ismi, Yaresan metinlerinde dikkat çeker. Yaresanlığın ilk teofanilerinden kabul edilen Şah Hoşin (Xoşin)’in şiirinde geçer.
“Şah Hoşin, bir şiirinde Pir Şehriyar adından birine Anahita mabedinin yıkılmasından bahseder. Pir Şehriyar aynı zamanda Yaresan’ın dikkat çekici azizleriden birisinin takma adıdır.
Kendisi de Goran olan tanınmış araştırmacı Raşid Yasemi, “Kürt alimlerinden duyduğum kadarıyla Hewreman Bölgesi’nde Pir Şehriyar adından bir din adamı (Mogh) olan ruhani bir ‘Pir’ vardı. Hewraman halkı tarafından çokca hürmet edilen ‘Ma’arefat-e Pîr şehriyar’ (Pir Şehriyar’ın Bilgeliği) adında bir kitap bıraktı ardında. Bu kitabı yapancıları vermiyorlar. Aslına bakılırsa, Pir Şehriyar, Hewramanlı Camasp’ın oğlu Hodadad’ın takma adıdır. Yaresan inancının kutsal kitabı Serencam’a göre, genç Şehriyar, Şah Hoşin’le görüşmeye gitti ve yaklaşık otuz sene Delfan ve Lekistan’da Yafteh-e Kuh dolaylarında yaşadı. Şah Hoşin, onu Yaresan inançlarını yaymak üzere Hicri 5. yüzyıl sonlarına (11. yüzyıl) doğru öleceği yer olan Hewraman’a gönderdi.” Aslında Hewremanlıların Şehriyar yerine telafuz ettikleri “Şalyar” Kürtçe’de wezir, anlamına gelir: Bir diğer deyişle, Pir Şalyar, Tanrının bir görüntüsü olarak zuhur eden Şah Hoşin’in veziridir. Güney Kürtleri arasında “Belê şayi (Padişah) be Şalyar nabe.” deyimini hatırlatmakta fayda var.
Kutlamalar ve Düğün
Pir Şehriyar düğünü (kutlamaları), Kürt takviminin rêbendan ayında (Miladi Ocak) başlar. Rêbendan (Yolların bağlanması/kapanması anlamına gelir) ayının 10. günü ise Pir Şehriyar merasimi yapılır; üç gün sürer. Kutlamalar, Huraman Text’teki Pir Şehriyar’ın bugün de varlığını koruyan ve kutsal sayılan evinin önünde efsanevi düğün olayının canlandırılmasıdır.
Rivayete göre, Buhara Kralı konuşmakta ve duymakta güçlük çeken dünyalar güzeli kızı Şah Bahar Hatun’u tedavi edilmesi için her çareye baş vurur; çare bulamaz. Son alarak kızını kim iyileştirirse ona verme taahhüdünde bulunur, ancak bu da sonuç vermez. Tam umutlar tükenmişken, krala, keramet sahibi olduğu bilinen Pir Şehriyar’dan bahsedilir. Kral, bu bilgi gi üzerine kızını Pir Şehriyar’ın yanına gönderir. Kız iyileşirse, Pir Şehriyar’ın onunla evlenmesine de müsaade edilecektir. Uzun süren tedavi sonucunda kız iyileşir ve Pir Şehriyar’la evlendirilir. Fakat münzevi bir hayat yaşayan Pir Şehriyar’ın düğün yapacak bir şeyi yoktur. Tüm Hewramanlılar bir araya gelir, çok sevdikleri pir için dillere destan bir düğün düzenlerler.
Düğün töreni…
‘Pir Şehriyar Düğünü’, kış ve bahar olmak üzere iki ayrı dönemde gerçekleştiriliyor. Törenin gerçekleştirme aşamaları; yani hizmetler ve yerine getirilecek ritüeller organize etme ve yönetme Hewreman’daki aileler arasında paylaşılmıştır. Pir Şehriyar törenlerini yöneten kişi (Kumsay) yıllardır hep Yadgar mezhebinden seçilir. Yemek organizasyonu Rüstemzade ve Baksi; aşçılar Heme Veysi; kasaplar ise Paşa ailesinden seçilirler. Paşa ailesi Serpir köyünde oturduğu için ilk kurban burada kesilir ve Ciğeri burada pişirilip yenildikten sonra kurbanın kalan kısmı Pir Şehriyar’ın evine getirilip burada yemek için uygun şekilde parçalara bölünür.
Binlerce yıllık gelenek…
Kutlamalar alacakaranlıkta küçük gruplar halinde ellerinde poşetlerle dolaşan çocukların evlerin kapılarını çalmasıyla start alır. Evleri tek tek gezen çocuklar, kapıya vurmak yerine “kote/kute , kote/kute” diye seslenerek ev sakinlerini haberdar eder.
Ev sahipleri de buna karşılık çocuklara hediye olarak şeker, ceviz vb. gıdalar verir.
Evlere yapılan duyuru sonrası köylüler kimi evin damında kimi büyük mescidin önünde, kimi de Pir Şehriyar’ın evinin avlusunda birikmeye başlar.
Bu arada düğün için kurbanlar kesilmeye başlar. Düğüne çevre köy ve kentlerden de çok sayıda kişi akın eder. Bir çoğu beraberinde Pir Şehriyar’a kurban için büyükbaş hayvan, koç veya keçiler getirir.
Düğün yemeği: Aşê tirş/torş
Düğün için hazırlanan yemeğin adına da “Aşê Tirş” denir.
Kaynayan kazanlara evvela et, sonra dövülmüş buğday, nar, alıç ile güzel koku versin diye yöreye özgü kurutulmuş bitkilerden ceferi (maydanoz), zembeli, merze ve reyhan katılır. Bir kaç saatlik pişirme sonrası yemekler dağıtıma hazırdır.
Yemeğe konulmayıp fazla gelen kurbanlıklardan kalan etler ise fakir-fukaraya dağıtılır. Bir kısmı da lokma olarak ziyaretçiler tarafından evlerine götürülür.
Üç gün süren törenler nedeniyle dışarıdan gelenler. köylülerce konuk edilir.
Toplu zikirle son….
Yemeklerin yenilmesinin ardından ve ikindi sıralarında Pir Şehriyar’ın evinin önünde geleneksel zikir töreni başlar. Köylülerin bir kısmı yemek sonrası kıyafetlerini değiştirip keçeden yapılma, adına “fereci/feresi” dedikleri kalın ve kahverengi yelekleri giyip, “Teqile” denilen başlıkları taktıktan sonra bir halka ya da karşılıklı iki sıra halinde duran def çalanların etrafından kol kola girerek ritimli halaya durur.
Hewraman Text’ten yükselen “Hu” nidaları vadiden yankı yaparak yüksek dağlara ulaşır. Bu toplu zikirle aynı zamanda Pir Şaliyar’ın temsili düğünü de tamamlanmış olur.
Pir Şehriyar ya da Pir Salyar adına yapılan kutlamaların bazı izlerini Dersim başta olmak üzere Kürdistan’ın bir çok yerinde bulmak mümkün. Dersim’deki Gaxan/Gahan kutlamalarındaki kimi ritüeller benzerlikler taşıyor. “Kalo ile Fatik” ya da sadece “Kalkek” olarak da bilenen figürler Pir Şalyar ve Buhara kralının genç kızını andırıyor. “Kalo ak sakallı bir yaşlı. biri, eşi Fate/Fatik ise genç ve güzel bir kadın. Kalo ve Fatik’ın beraberinde bir grupla, son yıllarda çocuk ve gençlerin eşlik ettiği ev ev dolaşıp, yiyecek toplamaları; olayın 3 gün sürmesi. Mezar ziyareti, dualar vb… Tüm bunlara karşın, Gaxan’ın, Pir Şalyar Düğünü ile bir ilişkisi olup olmadığı bilinmiyor.
