Dersim’in ünlü ozanlarından babam Mahmut Baran’ın okuduğu önemli tarihsel kılamlar var. Bu kılamlar yakın zamanda Dersim Araştırmaları Merkezi DAM Yayınlarından ‘’BIJAREYÊN BARAN-THE BEST OF BARAN’’ ismiyle çıktı.
Besteler dışında halkın kültürel birikimi olan kılamlara da yer verdiğim kitap Sarıkamış’ta Ruslara karşı Osmanlı Devleti saflarında savaşanları anlatan kılamlarla dolu. Savaşa giden ve orada ölenlerden bahseden kılamların hikayesini, Mahmut Baran’ın aramızda ayrılışının 46. yılında sizlerle paylaşmak istiyorum.
Birinci ağıt Sarıkamış’ta ölen binlerce Kürdün feryadını dile getiriyor.
Enver Paşa’nın Sarıkamış’ta terk ettiği ve donarak ölen yüz binin üzerinde gariban halk çocuğunun büyük kısmının Kürt olduğu bilinen bir gerçek. O Allahuekber dağlarında donarak ölen askerlerin çok büyük bir kısmı Kürtlerden oluşuyor.
Seyit Rıza Dersim Kürtleri ile birlikte Ruslara karşı 1917’de savaşa giderken şöyle diyor: ’’Dersimli kardeşler bu savaş bizim savaşımız değil; ama biz halkımızın topraklarını Erzincan’ı korumalıyız.’’ Enver Paşa’nın komutasındaki Kürt askerler, Turanı kurma hayaline kurban verilmiş. Yaşlıların anlatımına göre Dersim ve tüm Kürdistan’dan 15-16 yaşında çocuklar dahil her erkek silah altına alınıp cephelere sürülmüş.
Mahmut Baran tarafından aktarılan esere göre, Xelil Axa (Halil Ağa) denen komutan düzeyindeki adam, Seyid Rıza’nın çok yakını ya da talibidir. Seyid Rıza ona komutanlık verir. Osmanlı’da Seyid Rıza’ya general madalyası verir. Bundandır ki Seyid Rıza imzasıyla Fransız Dışişlerine yazılan mektupta; ‘General Seyid Rıza’’ imzası vardır. Mahmut Baran, Xelîl Axa ağıdını kemanı eşliğinde Kirmanckî (Dimilkî) okur. Kılamı youtube sayfamda dinleyebilirsiniz.
Birinci Ağıt: Xelîl Axa
Na kilê warî wareno, koye diya rani (aliye weranî )
Astorê bırayê min çede niyo (çedı tedi)
Axayê min şiyo piyê serê Erzinganî
Dayê deşta Erzurumê bi dare yemişo….
Ax domananê teyi tersen
Na bira çaye nevana (…) Xelîl Axa biya qumandanê Sarıqamîşî…
Halil Ağa
Ah Anne yağmur yağıyor dağların köyün başına…
Kardeşimin atı ahırda yok.
Ağam Erzincan’a gitmiş…
Annem Erzurum’un ovaları yemyeşil…
Ah çocuklar korkuyorlar evlerde değiller, korkuyor söylemiyorsunuz…
Halil Ağa Sarıkamış’a komutan olmuş…
İkinci Ağıt; Ah Gazi Gaze
Bakın atlı askerler geliyor… yanlarında kadılar…
Gelip benden öksüz kalan gariban çocukları isteyecekler…
Allah’ım sen bu zulmü kabul etmeyesin, razı olmayasın…
Genç gelinler perde ardında kaldılar, elleri kınalı kızlar…
Köyde çocuk yaşlı kalmadı…
Benim Derdim çoktur bütün dertlilerden…
Ellim tutmaz oldu perdelerden…
Derdimize derman yok artık bu ellerden…
Belki bize yardım ede Şah-ı Merdan…
Esker asker kara asker yaralı çok diyorsun…
Benim kara orta boylu şapkalı kardeşimi gördün mü?
Anne çardaklıda çok yaralı vardı yaralarını dikiyorlardı..
Senin kardeşin olduğunu bilemem ki!
Çutek suvar tên o xeribêm bilingaze,
Pişta min nema malxirabî
Qadi wêre bi xwe xeribê min li min bixwazî
Li her yek malê birine hem ap hem birazî
Xadê bi we betere nebî razî…
Derdê min baş e li hemû derdan
Destê min nagrî têl û perdan
Derdê min xaş nabî caran li wan erdan
Derdê me ra bigîrî Şahî Merdan
Were de gaze gaze bilinde gaz e
Çutek suwar jêr da tên wak ba û bazî
Li Qonaxa birayê min da dişewitî fenera qaze
Li her yek malê girtine hem ap û hem birazî
Xadê bi wê beterê tu nabî razî…
Hele warin min bên, bira bikin bin erdê
Xeribê min birine bûka nû maye li paş perdê
Derdê me qe xweş nabî li wê erdê
Wax lo lo.. eskêr o… lo qere eskÊr o…
Tu hatî li xerîbê min da mi ra nanî xerlî xeber o…
Ax lê.. lê xayîngê min birîndar li Çardaxliyê ditî bûn Zabîte eskeran li ser wan top bûbûn
Ji heft deran ve birîndar bûbûn,
Birînê wan hurîk hurîk çap didîru bun
Mino Xeribê te nasnekirî bû… wiy… wiy…
Ax lo lo eskero eskero xerîbe min yekî genim gûnîye
Por kur kirine yekê orte boylî ye Seyîde kî dîn û îmanlî ye Şalwarê sert wî qerê rengîye
Şepqê sere wî lengerî ye dora qaiş bu ye….
Ax lê lê dayê derdê min baş in li hemû derdan…
Derdê min baş in li hemû derdan…
Destê min nagirî têl û perdan…
Caran derdê min xaş nabî li wan herdan
Bila destê me ra bigrî Şahî Merdan
Ax lê lê dayê xeribê te xaniyê xwe li ser rê ye
Xadê dizane xerîbê min ketiye mezala wekiriye
Bila derd kul le wekiriye…
Ax lo… lo… derde min vemekin
Mal xirabê doxtor û hekîman meynin melem mekin
Bînin dayik kokim e li dûnê caran derdê min ji bir mekin wiy…
Gotin û Qeyde: Mahmut Baran
Berhevkar: Ali Baran
