Ma Sare Kirmancî Saredezu ra Roze Xo Nê Xelesna

Ma sarê Kirmancî tarix ra nato ke saredezu ra rozê xo nê xelesno. Ne hukumdaru de, ne pasawu de, ne Osmanu de, ne kî cumuratî de roza de xerê nê dîya. Ezîyet u sitamî ma ra dûr nê kutê. Kam ke bîyo sermanê dewletu, verê coy ma sare Kirmancî sero heresa kerdo. Şîmşerê xo ma rê kerdo tuz, tifongê xo serva ma kerdo pir. Çi xiravîyenî esta serva ma amo ra vîrî. Neçe se serrîyo ke ma na sitamu u saredezu onceme.

Osmanu ra ave, Osmanu de, saredejîyê dîna ma sarê Kirmancî ontî, ma vake belkîya cumurat de haq yeno comerdîye xeleşîme; cumuratî, kerd ra Osmanu serde. Gayrîmîslîmanu u Hermenû ra dime, nîk est ve ma ver. Qirkerdîsu u surginîye çixirê ma ca nê verda, şîn u şîvan rozê ma ra dûrî nê kot.

Sayîke dîna de her çî barê bîyo; esq u çef, rindîye u weşîye zovî saru ra barê bîya, bara ma sarê Kirmancî re kî qirkerdîs u surginîye menda. Se serru ra nato ke, ma welatê xo de kerdîme qanqola serê uwe. Emperyalîstu u dewletunê zorbazu caye binge ma nê da. Welatê xo de, hardê xo de hortê haştîye de, têdusten de ma rozê nê dîye. Raporê Meclîsî ra gore, na serrunê pêyenu de 1994 de 3 hazarî u 428 dewî u mazray bî tol. Na dewu u mazrawu ra 54 hazarî u 201 çe bî tol. Na çewu ra 378 hazaru 335 kes vejîya. Vatena sarê Kirmancî ra gore kî, ju mîlyon kes eve zorê dewlete dewunê xo ra vejîya. Dersîm de hazaru ses dewî u mazray bî tol. 57 serru ra tepîya sayîke 38 reyna nîya ru. 1994 de Dersîm de ke dewî bî tol, na dewu ra  ju dewe kî dewa Silizu vîye. Dewuzu na dewe çutur kerde tol, na nustê xo de binusnîme.

” Cayê ra ke Ma Vengê Tifongî Pêheşîme, Ma kî Tifogu u Topunê Xo Çarneme Dewa Sima”

Waxto ke dorme Silizu de Pîlvank, Varanîz, Paxê Havîg, Bor u Gînîye kerde tol, poştîya Silizu kî şîkîye. Halvorîye ra qeyir dormu ra ju dewe nê mende. Ters u xof kut zerê dewuzu butîne. Qolay çî nîyo, serra serru jumînî de pîya cîranenî kerda, non u sola jumînî werda. Ron u toraq, mal u ga ra hata cew u genim ra bize hata gozu u murîyu, çi ke esto, çi ke beno weyîye, nîno ru, tê horte de bare kerdenê. Çiqa ke dûrî dewu de vê, ju ke bî nêwes, xo estenê şîyenê ci rê pers kerdenê. Cinaza de, veyve de, kewrayen de têlewe de, têpoştî de vî. Kewray vî, misayiv vî, Xinamî vî, biray vî, way vî, cîran vî. Camatu u movetî de pîyay vî. Çutur bê cîranenîya na dewu bimanê? Hortê na kowu de, na cawo yisiz de, qarşîyê na qereqolî de teyna ju dewe çutur vinde ro.

Qomitanê Qereqolî veng dano muxtarê dewe, cira ra vano: ” Na dormu de dewijî butu dewu ra vejay, sima çaye dewe ra nê vejîne? Nîyade dormu de boyna tifongî erjînê, ma kî dormê xo de top u tifongu mecbur erzeme. Hetê dewa sima ra ke tifong erjîya ma kî tifongu u topunê xo çarneme dewa sima ser de. Meste bêro ke çîye ame sare sima ser de mevazê ke ma ra nê vato.”  Vatena qomitanê qereqolî ra tepîya, dest u paye dewuzu butîne rinda rind şîkînê. Çutur xof ra ser mekuyo, dewe ke tol nê kerde verê tifongu u topu çarnêne dewe ser de.

Qolay Çî Nîyo, Serra Serru Çeverê Qulqunê Xo de Vejîyayena Olî u Mihemedî Kele Kerda.

Dewij nata nîyadanê her ca yisiz, bota nîyadanê yisiz. Horte de sonê suka Dersîmî, nîyadane ke zovî kî dewijî dewu ra eve zorê qereqolu vejîye. Bê çare manenê. Dadese rojî destu kenê xo vera, verê desu de yenê têlewe borzalu sero borzalu kenê. Qolay çî nîyo, omre xo na dewe de vîyerdo. Na dewe de çimê xo weşîya xo re kerdê ra. Domanenîya xo, cencenîya xo, kalenîya xo na dewe de vêrda. Serra serru, na dewe de çeverê qulqunê xo de, vejîyayena Tîjîya Olîyî u Mihemedî kele kerda. Sewunê pakawu de, asmeno kewe de, asme u astarunê sewe de havalenî kerda. Roştîya roze de ke çimê xo kerdenê ra, verê coyî dîyare Pîlvankî u koyê Newle, Kemero Zerî dîyenê. Waxtê perojî, eve şîya Koyê Di Çalatinî zonenê. Tîjî ge Kertê Halvorîye’ de, ge kî dîyarê İşteru de bîyenê vîndî. Koyê di çalatinî her çîyê dewe re saadenî u wayirenî kerdenê.

Silizu ra gore dîna, rojvejîyayenî de Dîyarê Pîlvank’î u Koye Newle, cor de Anavare u Derê Laçî, bovera koyê Kulige u Kowo Di Çalatin, cer ra kî Koyê Paxê Havîgî u Çemê Muzîrî vî. Na hortalix dîna ma sarê Silizu vîye. Çond Wusar u Amnonî, çond Payiz u Zimustonî ma pîya vîyarnay vî. Zimustonu de verê adirê lozine de neçe movetî bîyenê, neçe sanîkî vajîyenê. Wusar ke bî hortê hegawu u kowu de malî u gawu rê vas, xo rê celezane, gula surê, kengerî u sungî, hêlige u riveşî, gulherçe u poxik kerdenê top, poştî dênê jumînî. Amnonî warewu de şîya daru u gozu de pîya vîme. Payiz ke bî, velgî birnenê, genim u cew berdênê arewu de redenê ra. Eve sewu areye de mendenê, pîya povikî potenê. Nîyaz u qirvanu de pîya, xerê merdu de, dawatu u veyvu de, kewrayen de pêro pîya vî me.

Pîr rayverî re ju ca de eve nîyazu dare ra mendenê, dûyayî guretênê. Nêqîya ke dewe de bîya, huzurê pîrî u rayberî de amenê ra zu. Her çî wuza de amenê hure, herkes jumînî ra bîyenê rajî, jumînî ra kele kerdenê, pîya cem guretenê. Hortê xo de eve adet u torê xo, eve haqu haqîqatê xo amenê hure, weşîya xo je zonayena xo ramitênê.

Saadenîya Tarixê Kirmancîye u Qirkerdîsê Dersîmî Na Dewe de Dîvî

Çutur na dewe ra vejîye, dewe ca verdê. Teyna omrê xo na dewe de nê vîyarno, saadenîya tarixê Kirmancîye u qirkerdîsê Dersîm kî na dewe de dî vî. 38 de ke  vaşerunê dormê dewe fîne ra ci, kunê dewê ke bonu ara ci fîyê bi vesnê, dewujî tersunê xo ver aralixu ra hemgen cira kenê, cirê oncenê, eve na tore xo xelesnenê.

Xo xelesna, hama çi hêf ke bovera dewa Halborîye rê hukmê ma nê bî. Serru ra nat vî ke, halvorizu de kewra u yeqrar vî me. Têlewe de omrê xo vîyarnay vî. Cîtu de, kewrayenî de, kar u gure de, are de, cite de boyna pîya vîme. Dewe ra ke na masumê pakî vetî, kerdî top sanay xo ver ardî serê kemerê areye Halvorîye, ci rê qirkerdîs na ru, ma tersu ra veng ra xo nê fît. Wu siro ma însonetîyenîya xo ra kî vejay me. Henî roştîya roze de axir makînelî na ro, vera çimunê ma de yî cîranê ma, kewray u yeqrarê ma qir kerdî. Gire gira makînelîyu de jîvayîsê kewrawu, ma boverê Çemê Muzir de dest u payê xo kerdî xo vera, bêçare seyîr kerdî. Jîvayîsê yî kewrawu eve asmu, eve serru gosê ma de vî. Hona kî je ewreyî gosê ma de re, ma vî ra nê sonê.

Çutur dewa xo caverdîme, cor kî qirkerdîsê cîranunê ma Demenu rê saadenî kerde. Çiqa ke şer u çer vî, qarşîyê ordî u tawarunê dewlete de bêçare mendî. Anavare de, dormê Derê Laçî de, şenê Pêtere de qir kerdî. Cendegê xo verê tîjîya amnonî de mendî. Her vizoyê Anabare, dormê Derê Laçî, şenê Pêtere hurendîya mezelunê na cîranunê ma wa. Her sewa Yenî’ye serê bonê xo de serva na mazlumu çilawu fîme ra ci. Eke şîme Derê Laçî, yî dîyaru u nîsangu de çilawunê xo vêsneme. Kemerê Areyê Halvorîyê, nîsangê yî kewra Halvorzuno. Her ke navera dîyarê qirvanu de çiley fîştî ra ci bovera Kemerê Areye Halvorîye vîneme, wu qirkerdîs ame ra xo vîr, serva yî kewrawu kelê xo birneme.

Feqîr Vîme Hama Binê Yî Qulqunê Xo de Têlewe de Têpoştî de Rind Vîme

Yî kasê Silizu ma rê axpîn vî. Di ley ke ma caye nay vî ru, ma rê baxçe dînya vî. Nêweşenî de jumînî re cerêy, bekeşenî de poştî vîme. Cinike ke kute birenu ver, eba dewe hazire vîye. Kokimê ma mektevu nê şîvî hama her hasavê Kirmancîyê yînu zonenê. Rozê Xizirî, Gaxan, Xelas, Roza Des Di Yîmamu kamjî roze yenê, butu waxt de zonenê. Hasavê Kirmancîyê, adet u usulê Kirmancîye butu dewe de yînu ra musayme.

Hesê Silijî goça xo ke hetê Mîrîge Siluzu ra ano, hona ke dewe çîna naca de oreşîno ra, sewê ta maneno. Hewnê xo de, Xizirî vîneno. Xizir ci ra vano: “wurze temelê xo tîya berze, bonunê xo tîya viraze, Xiziro ke vanê ez o. Ez her daîma tîya de lewe sima de runê.” Hesê Silijî a sewe ra tepîya wuza temelê xo dano puro. Aşîrî na qesa heşînê pê. A roze ra tepîya her kes Xizirê Çê Hesê silijî sero sondu weno. Na rî ra wo ke camatê aşîru kî Silizu de benê. Camat ra tepîya sondunê xo na hardunê Hizirê Çê Hesê Silijî de kenê, keçê bîçê xo, camaatê xo, eve na tore qedenenê.

Na hardo jîyargê çutur caverdîmê, persê Xizirî ra temelê xo tîya esto, eve tersê qereqolî çutur dewê tol kerîmê. Dewe ke tol kerîmê astê Hesê Silijî mezele de zon danê. Mistefayê Cerî ma ra heredîno, mezelunê xo çutur tîya bê wayir verdîme? Çutur dewê tohl kerîme, jumînî ra çutur cera vî me? Weşîya xo bê jumînî çutur biramîme? Sata tenge de venga kamjî cîranê xo dîme? Yînu reyna kotî bivînîme? Reyna honde dewujî çutur bîyerîme tê are? Kutiku u pisingunê dewe, qilancik u mîrçukunê na dormu, verg u hesê birrî, xozê dalê çutur caverdîme? Dewe ra vejîyayenê ma rê merdena.

Şîn u Şîvan Dewe Guretê Xo Ver

Qeroqolî rê mane vî ke tifongu biçarno dewa Silizu serde. Rozê dormu ra tifongî erjînê dîye tifongu çarnenê dewe serde. Bonî butu qersunu verde manenê. Dewijî butu tersu ra zerê bonu de xo erzenê hardu, a sewe zor kenê sodir. Sodir her kes goça xo keno top. İşte wu siro şînu şîvan dewe ceno xo ver. Eve veng her çe de şuarî dînê puro. Dîna her keşî rijîna. A satê ra tepîya weşîya her keşî nê manena. Jumînî ra xatirê xo wazenê, virare fînê ra jumînî hama hen qolay qolay jumînî ra cera nê benê. Makîney yenê mal u gay kunê ra rayê, şîn u şîvanê dewuzu, zurayisê kutuku u pisingu, qistayîsê qilanciku u mîrçiku de dewe ra vejînê…

Kamjî kokimê Dersîm ra ke ma pers kerîme, qesa xuya virenê; “lazem ma na welat de çi dî, çi nê dî” raştî kî rozê sarê ma sarrê Kirmancî saredezu ra nê xeleşîyo. Ma roza de rinde nê dîya.

Ewro ma çiqa ke eve zorê dewletê dewunê xo ra vejayme, tarixê xo, adet u torê Kirmancîya xo, zonê mawa xo ca meverdîme, xo vîra mekerîme. Dewê ke bîye tol kî, barê vile ma vo ke, ma pêro pîya yî dewunê xo de adir ara ci fîme, dû lozinu ra vejîyo, weşîyê newuyê tey ronî me, newe de newe de bi xemelnîme.Tarixê xo, kamîya xo, xo vîra mekerîme.

Hasan Ali Kılıç