(Bu yazı, yakında okura sunulacak olan Divriği Yerleşimleri Tarihi adlı kitabımın Gıni aşiretiyle ilgili bölümünün bir özetidir.)
Alevi bir topluluk olan Gıni aşiretinin tarihi, derleme düzeyinde de olsa yazıya aktarılmış ancak, aşiretin tarihiyle ilgili kaynaklar henüz okura sunulmamıştır.[1] Bu yazıda Gıni aşiretiyle ilgili arşiv kayıtları eşliğinde söz konusu topluluğun tarihi sunulmaya çalışılacaktır. Bu sunum yapılırken, ideolojik, politik, etnik, dinsel ve mezhepsel bir kaygı öne alınmayacak, objektif olmaya özen gösterilecektir.
Azınlık topluluğa mensup olanların tarihi, araştırmacılar tarafından tarih bozma şanssızlığına uğramıştır. Bunda temel etken kaynak kıtlığıdır. Ne var ki azınlık mensupları da bu boşluktan yararlanarak modernizm etkisiyle hayran oldukları etnisitelerin kendi kökenleri olduğunun kanıtlanma arzusu taşımaktadır. Gıni aşiretiyle ilgili yazılanlar, bu aşiret mensuplarının bazılarının da arzusu doğrultusunda gelişmiş ve bir ara aşiretin Ermeni kökenli olduğu iddia edilmiştir. Bunda kuşkusuz Türkiye’de tarih yazımının aşırı politize olması en büyük etkendir.
Derlenen bilgilere göre Kangal, Divriği ve Zara yörelerindeki Gıni köyleri şunlardır: Ağlıkçay, Akbaba, Alıçlıseki, Bayındır (Melulan), Belenterla (Eski Hargün), Beypınarı, Çağlıören (Keçeciyan), Çevirme (Şadiyan aşireti de var), Dağönü (Sako), Dereköy, Elalibey, Hamzabey (Cemikan), İğdir, Karaçayır, Karaburun (Odur), Kısık, Kırlangıç, Körpınar, Kurtlukaya, Ovacık, Örentaş, Sultanpınar, Tepehan, Kavakköy, Yuva, Sarphan.
Gıni aşiretinin bir bölümü on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Kayseri yöresine göçmüştür. Kayseri’deki Gıni köyleri Küçüksöbeçimen ve Tavla’dır. Sivas’ın Ulaş ilçesine bağlı Çevirme ve Kurtlukaya köylerine göçen Gıni aşireti mensupları da vardır.
Gıni aşiretinin bu yöreye gelişi ve hangi aşiretten koptuğu konusunda farklı bilgiler derlenmiştir. Dersim’in Gın köyünden geldiğini söyleyenler olduğu gibi Varto’daki Lolan aşiretinden kopup ilkönce Kangal’ın Beypınarı yöresine yerleştiğini söyleyenler de vardır.
Yörenin en etkili aşiretlerinden biri olan Gıni, Osmanlı kayıtlarında Kınili ya da Kanlı olarak geçer. Aşiretin asıl yurdu Karabel yöresidir. Tuzlasıyla ünlü Hargün çevresindeki yerleşimlerde de Gıni aşiretinin kolları vardır.
Zaza lehçesiyle konuşan Gıni, Alevi bir aşirettir. Aşiretin pir ocağı Kureyşan, mürşid ocağı Baba Mansur’dur.[2] Bilindiği gibi, mürşid (serçeşme) ocaklarından biri olan Baba Mansur’a direkt (doğrudan) bağlı olan aşiretler Kurmanç, Hacı Kureyş aracılığıyla bağlı olan aşiretler Zaza lehçesiyle konuşmaktadır. (Zaza ve Kurmanç politik tartışması konumuz dışındadır.)
Hacı Kureyş ocağına bağlı iken yirminci yüzyıl başlarında Kangal’ın Mescit köyünden olan Araboğlu Süleyman önderliğinde gelişen ve günümüzde Hakikatçılar olarak anılan akımdan etkilenerek ocak sistemini ve musahipliği bırakanlar olmuş, ancak bunlar daha sonra klasik Aleviliğe dönmüştür. Klasik Aleviler bunlara ‘purut’ demiş ve hemen hemen her türlü ilişkiyi kesmiştir. Purut olarak nitelenen Gıni köyleri şunlardır: Dereköy, Dağönü, Kırlangıç, Sultanpınar, Melülören, Akbaba, Kavak, Hamzabey, Çalcıören, Bayındır köyleri.
On altıncı yüzyıla ait tahrir defterlerinde Divriği, Kangal ve Zara yörelerinde Gıni aşiretinin adı geçmemektedir. On dokuzuncu yüzyıla ait belgeler dikkate alındığında aşiretin on sekizinci yüzyılda (1700-1800) bu yöreye geldiği anlaşılmaktadır. Kangal köylerinin bir kısmını da kapsayan Divriği kazasına ait kayıtlara göre Gıni aşireti, Aşudu nahiyesindeki boş yerlere geçici olarak, Divriği yöneticisi olup Osmanlıya isyan eden ve 1813 yılında Malatya-Akçadağ-Kürecik’te öldürülen Veli Paşa’nın babası zamanında yerleştirilmişti. Ancak, aşiret bu yöreyi sürekli yurt edinmek istiyordu. 1810 yılında Veli Paşa bu isteği yerine getirdi ve kendi parasıyla birçok ev yaptırıp arazi dağıttı. Buna karşılık hane başına yılda bir batman yağ ile iki çinik buğday almayı şart koşmuştu.[3]
Gıni aşireti ile Direjan aşireti arasında 1847 yılında Yağbasan yöresinde çarpışmalar olmuş, bu çarpışmalarda her iki aşiretten birçok kişi hayatını kaybetmiştir. Çarpışmaların nedeni, yörede işletilen tuzladır. Ancak asıl neden, Divriği yöneticilerinin birbirlerine kurduğu entrikalardır. Rakip yöneticiler çarpışmalar nedeniyle tuzlanın işlemez hale gelmesini sağlayarak birbirlerine üstünlük sağlamayı amaçlamaktadır.
Gıni aşiretinin Divriği’ye bağlı Ziniski nahiyesindeki 1845 yılına ait nüfus kaydı şöyledir:[4]
Aşiret-i Kınili der nahiye-i Ziniski
Yağbasan ağaları mutasarrıf oldukları
1- Hüseyin Ağaoğlu Süleyman bin Hüseyin, yaş 39, muhtar-ı evvel; karındaşı oğlu Hamıs Mehmed, yaş 12
2- Hüseyin Ağaoğlu Yusuf bin Hüseyin, yaş 57; oğlu Hüseyin, yaş 11
3- Süleymanoğlu Ali bin Süleyman, yaş 49
4- Süleymanoğlu Timur bin Haydar, yaş 4
5- Kovanoğlu/Gevanoğlu? Mustafa bin Kovan/Gevan?, yaş 47
6- Şah Hüseyinoğlu Hüseyin bin Hüseyin, yaş 67, yekçeşm (tek gözlü); oğlu Şado, yaş 30
7- Muzooğlu? Mezid? bin Ali, yaş 50; oğlu Osman, yaş 12
8- Mollaoğlu Davud bin Molla Mehmed, yaş 15
9- Hızıroğlu Mustafa bin Hızır, yaş 45
10- Hızıroğlu Haydar bin Hızır, yaş 44
11- Cemaloğlu Ali bin Cemal, yaş 62
12- Cemaloğlu Hasan bin Cemal, yaş 67
13- Çapükoğlu Mehmed bin Evlani/Evlati?, yaş 42; oğlu Timur, yaş 32
14- Hüseyinoğlu Süleyman bin Hüseyin, yaş 77; oğlu Hasan, yaş 23
15- Yusufhanoğlu Mustafa bin Yusuf, yaş 30
16- Yusufhanoğlu Muzo bin Yusuf, yaş 57; oğlu Ali, yaş 23; diğer oğlu Mustafa, yaş 13
17- Hakkevinoğlu? Mustafa bin Cafer, Yaş 70
18- Memişoğlu Mahmud bin Memiş, yaş 45; oğlu Ali, yaş 8
19- Deli Alioğlu Mehmed bin Ali, yaş 24
20- Alioğlu Hakko bin Ali, yaş 45
21- Velioğlu Zebo bin Veli, yaş 46; oğlu İbrahim, yaş 21; diğer oğlu Maksud, yaş 11
22- Genç Ali bin Bedo, yaş 70; oğlu Mehmed, yaş 45; torunu Ali bin Mehmed, yaş 3
23- Ateş Ali bin Bedo, yaş 65; oğlu Veliyeddin, yaş 30
24- Hüseyin Ağaoğlu Gül Mustafa bin Hüseyin, yaş 35
25- Hamo bin Cefo, yaş 40; karındaşı Dello bin Cefo, yaş 20; oğlu Mehmed bin Hamo yaş 3
Divriği nüfus defterlerinde Zaza adıyla anılan ve Hargün (Yağbasan) yöresinde yaşayan bir aşiret daha vardır ki, bu aşiret Çarekan ya da Gıni aşireti olabilir. Gerçi, Gıni’nin Çarekean aşiretinden koptuğuna dair söylentiler de vardır. Hargün’deki Zaza aşiretinin 1845 yılı nüfus kaydı şöyledir:
Aşiret-i Zaza der-tez ve Hargün nam-ı meşhur Yağbasan[5]
1- Caferoğlu Süleyman bin Cafer, yaş 47, muhtar-ı evvel; oğlu İsmail, yaş 18; diğer oğlu Kasım, yaş 8; karındaşı Mahmud bin Cafer, yaş 40
2- Sadooğlu Hüseyin bin Sado, yaş 52; oğlu Keleş, yaş 22
3- Mirtooğlu Mustafa bin Mirto, yaş 35
4- Seyak/Siyakoğlu? İsmail bin Mehmed, yaş 34; karındaşı İbrahim bin Mehmed, yaş 21
5- Hüseyinoğlu Süleyman bin Hüseyin, yaş 82; oğlu Mehmed, yaş 35
6- Mollaoğlu Ali bin Mahmud, yaş 35; karındaşı Hasan bin Mahmud, yaş 20
7- Mahmudoğlu Memiş bin Mahmud, yaş 44
8- Mevalioğlu Nesimi bin Mevali, yaş 24
9- Siyak/Seyakoğlu? Mahmud bin Hüseyin, yaş 35
10- Ahmedoğlu Mumes/Mamaş bin Ahmed, yaş 47
11- Mahmudoğlu Gülaç? bin Mahmud, yaş 16
12- Alioğlu Kara Hüseyin bin Ali, yaş 30
13- Alaaddinoğlu Hüseyin bin Ali, yaş 60; oğlu Gülabi, yaş 22
14- Alaaddinoğlu İsmail bin Ali, yaş 50
15- Şirooğlu Ali bin Şiro, yaş 42; oğlu Mahmud, yaş 20; diğer oğlu Sado, yaş 8
16- Maksudoğlu Hüseyin bin Maksud, yaş 40
17- Zeyvelioğlu Seydihan bin Mehmed, yaş 40
18- Yusufoğlu Nesimi bin Yusuf, yaş 45
19- İhtiyaroğlu Hasan bin Hüseyin, yaş 50, muhta
1845 nüfus sayımında Gürpınar köyü ‘aşiret-i Karaçayır ve Gürpınar’ adıyla kaydedilmiş, aşiretin adı verilmemiştir. Köyün bu tarihteki nüfus kaydı şöyledir:[6]
1- Timuroğlu Abbas bin Timur, yaş 50
2- Kaba Süleyman bin Süleyman, yaş 55; oğlu Süleyman, yaş 17; karındaşı oğlu Mehmed bin Yusuf, yaş 7
3- Hüseyinoğlu Karaman bin Hüseyin, yaş 60
4- Süleymanoğlu Hüseyin bin Süleyman, yaş 40
5- Maksudoğlu İsmail bin Maksud, yaş 14
6- Hallooğlu Boro Ali bin Halil, yaş 46; oğlu Halil, yaş 3
7- Hallooğlu Mansur bin Halil, yaş 42
8- Hasso oğlu Hüseyin Hasan, yaş 50
9- Cemali bin Cemal, yaş 77; oğlu Hızır, yaş 20; diğer oğlu Yusuf, yaş 10
[1] Gıni aşiretinden güncel derlemeler için bkz, Hüseyin Düzenli, Kanlı Aşiretinin Tarihi; Mamo Baran; Koçgiri
[2] Mamo Baran, Koçgiri, s.64-77, 113-114
[3] Necdet Sakaoğlu, age, s.170
[4] ND 2561, s.242
[5] ND 2561, s.246
[6] ND 2561, s.264
