Adıyaman’da yurt tutmuş olan Kavi aşireti Kurmanç Kürtçesiyle konuşmaktadır. Günümüzde aşiretin üç ezbeti (kolu) vardır: Kömüri, Hinot ve Paşi. Bunlardan ilk ikisi Alevi, üçüncüsü Sünni’dir. Resmi tutanaklara göre aşiretin Suriye’de de kolları vardır. Bu tutanaklara göre, Kurmanç Kürtçesiyle konuşan aşiretin bir bölümü ‘Alevi-Kızılbaş’, bir bölümü Hanifi’dir. Hanifi ile kasıt, Sünniliğin dört mezhebinden biridir. Tutanakta aşiretin Türkiye ve Suriye’deki toplam nüfusu 16.105 olarak verilmiştir.
Kavi on altıncı yüzyılda Hısn-ı Mansur’un (Adıyaman) en kalabalık aşiretiydi. 1519’da yılında 43 hane 5 mücerred; 1524’te 55 hane; 1530’da 84 hane 5 mücerred nüfusu olan aşiret, 1540 yılında 365 hane ve 85 mücerred nüfusludur. Ekrad-ı Kavi (Kavi Kürtleri) olarak nitelenen bu topluluğa Boylanlu, Belivanlu, Halikanlu, Zengilanlı ve Salmayanlı adlı obalar bağlıdır.(1)
Söz konusu yüzyılda Kavi aşiretinin yurtları, Büyük Kınık, Küçük Kınık, Ak Kavi, Korti, İsmaillü, Harun, Kuyucak, Ak Alan, Eygündür, Kalburcu, Kesrin, Kilyos, Bezirlü, Küçük Çerkezi ve Kızılca, Hormengi köyleri ile Kalecik, Keşiş Kalesi, Küregan, İrağ Altı, Arıkluk, Çatak, Kilisecik, Gödeli, Kızılöz, Şamami ve Toylan’dır.(2)
Bölgedeki göçebeler için 1536 yılında tutulan bir deftere göre Kavi aşireti Kahta kazasındaki Kömri mezrasında ve Hısn-ı Mansur kazasının Hoşnur köyündedir. Aşiretin Zengülan adında bir kolu vardır ve bu kol, Mardin’in Koçhisar (Kızıltepe) kazasındadır.(3)
Adıyaman yöresindeki Kaviler 1560 yılında Terentil, Ağalan, Mühiddin, Kınık, Harab Reş, Bellik, Kızılöz, Gökgöl, Tecer Viranı, Numan, Şemami, mezra-i Dol-ı Kebir ve Dol-i Sağir, Kara Tut, Kesrik, Ağ Alan, Kuyucak, Karuz, İsmaillü, Zerib, Harun, Kesrik, Kömür ve Kalayin’de yurt tutmuştu. Bunlardan Kömür ve Kalayin kışlık yurtlardı. Aşiretin bu tarihteki nüfusu 2 kethuda, 468 neferan 245 bennak 140 mücerreddi.(4)
On altıncı yüzyıl kayıtlarında Kavi’nin parçaları olan Kömürü ve Hinot aynı zamanda köy olarak yer almaktadır. Subadra nahiyesine bağlı Kömür 1519 yılında boş iken 1524 yılında 3 haneli bir köydür. 1560 yılında yine boştur. Beylü nahiyesindeki Kömürcü köyü 1519 yılında 21 hane nüfusa sahipken bundan sonraki tahrirlerde boştur.(5) Kahta kazasına bağlı Kömürhenud köyü, göçebelerin kışlağıdır. 1519’da 12 hane nüfus kaydedilen bu yerleşim 1560 yılında ‘Kömür ve Henud’ olarak kayıtlı olup 246 neferanlı büyük bir yerleşimdir ve on mezrası vardır.(6)
1570 yılında Kavi aşireti Hısn-ı Mansur’un Hoştur köyü, Mardin’in Koçhisar kazası, Urfa’nın Menkani ve Tataruş köyleri ile Sarıcık ve Cangirtepe mezralarında ve Siverek ile Kahta’da kayıtlıdır. Zengülan(7) 588 olarak nitelenen Kavinin kethüdası Halil Beğ, Kahta’da oturmaktadır. Zengülan’ın nüfusu 250 hane,174 bennak ve 70 mücerrettir. (8)
Adıyaman kentinin 7 km doğusunda yer alan Kavi köylerinden Elifi, 1519 yılında 9 hane, 1563 yılında 19 haneydi. Burada Mahmud Ensari adında bir zaviye vardı. Zaviye kaydında Mahmut Ensari’nin mezarının da burada olduğu belirtilmektedir. Kayda göre Osmanlı egemenliğinden önce bu mezarı bekleyen kimse yoktu. Fetihten sonra kaza ileri gelenleri burayı vakıf olarak kaydettirmiş, zaviyenin türbedarlığını Şeyh Ali adlı bir derviş üstlenmişti.(9) Mahmut Ensari, Ebuzer Gaffariyle birlikte şehit düşen kişi olarak anlatılmaktadır. Ebuzer Gaffari, Aleviliğin birinci imamı Ali’nin sadık adamlarındandı.
1835 yılında tutulan nüfus defterinde Adıyaman’daki Kavi aşireti dört ezbettir:
- Kömür Kavisi 13 köyde 339 hanede yaşamakta olup erkek nüfusu 678’dir.
- Paşi Kavisi 9 köyde yaşamakta olup hane sayısı 158, erkek nüfusu 305’tir.
- Taşil Kavisi 31 köyde yaşamakta olup hane sayısı 215, erkek nüfusu 453’tür.
- Kalyon Kavisi 18 köyde yaşamakta olup hane sayısı 153, erkek nüfus 326’dır. Hısn-ı Mansur kazasındaki Kavi aşireti, 1883 yılında tutulan bir kayda göre dört koldur: Şemmur Kavisi (1500 nüfuslu), Paşa Kavisi (1000 nüfuslu), Kalyon Kavisi (750 nüfuslu), İçil Kavisi (800 nüfuslu). Ayrıca, Kahta kazasında Kavdizi adında 300 nüfuslu bir aşiret vardır.(10)
1894 yıllığına göre Kavi köylerinin nüfusu şöyledir: Kömür 300, Dol 87, Şahmir 97, Hozik 92,
Guremilli 178, Yukarı Sakallı 78, Aşağı Sakallı 26, Haşikan 95, Kozan 52, Buvikan 72, Guriverdi
65, Gurikan 159, Terman 223, Narinci 176, Gedik 36.(11)
Aşiretin bir bölümü Sünnidir. Yaygın kanı, bunların sonradan Sünnileştiği şeklindedir. Hatta, ‘pir evi’ olarak anılan yer Sünni Kavi köyü olan Rezip’tedir. Kavi’nin Sünni bölümüne Paşi denmektedir. Kavi aşiretinin Alevileri Kömürü ve Hinot ezbetlerindendir. Alevi Kavi köyleri, Kömür, Narinci, Grik, Hozik, Dol (Çamlıca), Kurremilli (Molla Uşağı), Sakallı, Şahmir, Kozan, Daybiye, Gedik, Haşikan, Garikan, Buvikan, Çeper, Gorik, Kırav, Şehbur, Senikan, Mestan, Malı Hevre ve Terman’dır. Sivas’ın Kangal ilçesine bağlı Karanlık köyünde Adıyaman kökenli Kaviler vardır.
Kavi aşireti Avuçan ocağına doğrudan bağlıdır.(12) Pirleri, Çelikhan’ın Kurudere köyündedir. Avuçan, Urfa yöresindeki Avuç çayı ve yöresinden ad almış olup ocağın pirleri Aleviliğin dördüncü imamı Zeynel Abidin’in oğlu Zeyd’in torunlarından Ebu’l Vefa’nın soyundandır. ebu’l Vefa, Irak’taki Kürtlere sığınıp onları talip edinmiş, torunlarından Seyyid Mençek ise talip topluluğuyla kuzeye hareketlenerek Urfa’ya yerleşmiş ve ‘Seyyid Mençek’ zaviyesini kurmuştur.(13)
Kavi aşireti 1577 yılında Elbistan’da ortaya çıkan Şah İsmail ayaklanmasına katılmıştır. Malatya beyine gönderilen fermanda, Kömürlü’nün Şah İsmail’e destek veren topluluklardan olduğu belirtilerek cezalandırılması istenmektedir. 14 Osmanlı bürokratlarının iddiasına göre Şah İsmail adlı birisi (Onlar Düzmece Şah İsmail diyor) Safevi hükümdarı İkinci Şah İsmail’in ani ölümünden sonra “Ben Şah İsmail’im” diye ortaya çıkmış, Adıyaman, Maraş ve Malatya taraflarından asker toplayarak isyan etmiştir. Osmanlı kuvvetleriyle iki kere çarpışıp galip gelen
Şah İsmail, Malatya’ya bağlı Elmalı köyünde yapılan üçüncü savaşta yenileceğini anlayınca Fırat’ı geçip Safevi ülkesine sığınmıştır.
İsyandan sonra Şah İsmail’in Mehmet adında bir adamı yakalanıp ifadesi alınmış, hangi toplulukların bu isyana destek verdiği sorgulanmıştır. Buna göre yöredeki birçok aşiretin bu isyanda fiilen yer aldığı görülmektedir. Tutanağa göre Kömürlü cemaati de bu isyanda yer almıştır ki, burada kastedilen Kömür Kavisi’dir. Ayrıca, fermanda adı geçen Aşkanlu topluluğu, Malatya’nın Cubas nahiyesindeki Hormengi köyünde Kavi aşiretiyle birliktedir.15 Fermanda adı geçen öteki topluluklar da Adıyaman yöresindedir. 16 Bunlardan İzolı ve Bezki aşiretleri günümüzde Sünnidir. Rişvan aşiretinin ise bir bölümü Sünnidir. Konuyla ilgili belgelerden birisi şöyledir:
“Muşarunileyhin kethüdası Pir Ali’ye virildi.
Malatya beğine hüküm ki
Liva-i mezbura tabi İzolu ve Rişvan ve Eşkanlu ve Solaklu ve Şeyh Hüseyinlü ve Soydanlu ve Eğribüklü ve Adaklu ve Kalaçak ve Bezki ve Çakallu ve Mihriman ve Karasaz ve Kömürlü nam cemaatler, Şah İsmail namına zuhur eden şakiye nezir gönderüb mütabat iderler deyu içlerinden ele getürülüb Dergah-ı Muallama gönderilen Mehmed tazir idüb içlerinden nezir gönderenler kimlerdür ben bilirem dimeğin mezbur Mehmed kayd u bend ile ol canibe gönderilmişdir. Buyurdum ki, vüsul buldukda tehir itmeyüb zikr olunan cemaatlerin içlerinden rafz ve ilhad ile maruf olub şaki-i mezbura sadakat ve nezir gönderenler her kimler ise tamam malumum oldukdan sonra ele getürülüb dahi ahvallerin toprak kadılarıyla hakk üzere tefdiş idüb göresin. Rafz ve ilhadları ve nezir gönderdükleri şerle sabit olursa sicil itdirdükden sonra siyaset itdürüb dahi emrim yerine varduğun yazub bildüresin ve amma bu bahane ile kendü hallerinde olanlara dahl itdirmeyesin.”(17)
Bir başka konu, günümüzde çoğunluğu Çorum’da yurt tutmuş olan Kavli aşiretiyle konumuz olan Adıyaman’daki Kavi aşiretinin ilgisinin olup olmadığıdır. Çorum’daki Kavli aşireti Mazgirt kökenli olup 1700’lü yıllardan itibaren Çorum topraklarına göçmeye başlamıştır ve Adıyaman’daki Kavi aşiretinden farklı bir topluluktur.
Aşiret mensuplarına göre Kavi, Adıyaman toprağına daha güneyden, Urfa-Beraz ya da Suriye’den gelmiştir. Bağlı olduğu Avuçan ocağının Urfa’nın Aviç yöresinde ortaya çıkmış olması bu geleneksel bilgiyi dikkate almak için önemli bir etkendir. Aşiretin Suriye’de de kollarının olması bu söylentiyi desteklemektedir.(18) On altıncı yüzyıl kayıtlarında Mardin, Urfa ve Siverek’te de kollarının olması ise bu konudaki en güçlü veridir.
Kaynakça
1 Mehmet Taştemir, XVI Yüzyılda Adıyaman, s.114, 118
2 Refet Yinanç-Mesut Elibüyük, Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri, s.95; Mehmet Taştemir, aynı yapıt, s.115
3 Mustafa Öztürk, 16. Yüzyılda Kilis Urfa Adıyaman ve Çevresinde Cemaatler-Oymaklar, s.40
4 Refet Yinanç-…, aynı yapıt, s.410, 416, 421, 425, 433, 434, 461, 463
5 Mehmet Taştemir, aynı yapıt, s.39, 81
6 Refet Yinanç-…, aynı yapıt, s.342-343; Mehmet Taştemir, aynı yapıt, s.63
7 Kilis’in batısında, Musabeyli yakınında Zengül adında bir köy vardır. (Mustafa Öztürk, aynı yapıt, s.79)
Burası, herhalde Kavi aşiretinin önemli yurtlarından biriydi.
8 Mustafa Öztürk, aynı yapıt, s.79-80
9 Mehmet Taştemir, XVI Yüzyılda Adıyaman, s.245
10 Adnan Işık, Malatya 1830-1919, s.247
11 Aynı yapıt, s.313, 318
12 Ocak üyeleri Avuçan’ın Seyit Mençek kolundan olduğunu söylemektedir.
13 Avuçan ocağı, Ebu’l Vefa ve Seyyid Mençek konusunda ayrıntılı bilgi için bak., Hamza Aksüt, Aleviler
(Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan)
14 Ahmet Refik, On Altıncı Asırda Rafızilik ve Bektaşilik, s.104
15 Refet Yinanç-Mesut Elibüyük, Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri, s.95
16 Kalacaklı, Çakal, Rişvan, Çakal, İzol, Solaklı, Bezki gibi topluluklar bunlardandır.
17 Saim Savaş, On Altıncı Asırda Alevilik, s.216
18 Aşiretler Raporu, s.21. Raporda aşiretin Suriye’deki kollarıyla ilişkisi hakkında ayrıntılı bilgi verilmemiştir.
