Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 10 Aralık 1948 tarihinde İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ni kabul etmesi, insan haklarının uluslararası düzeyde korunmasına yönelik önemli bir ilk adım olarak görülüyor. Bu nedenle 10 Aralık, tüm dünyada “İnsan Hakları Günü” olarak kutlanıyor. Peki, Türkiye’nin insan hakları karnesi nasıl?
HASTA MAHPUSLAR, İNFAZ ERTELEMELER…
Türkiye, 10 Aralık İnsan Hakları Günü’nü bu sene de sokak ve siyaset yasaklarıyla, başta cezaevleri, adliyeler ve karakollar olmak üzere sistematik hale gelmiş hak ihlalleri ve derinleşen yoksullukla karşılıyor. İnsan Hakları Derneği’nin (İHD) nisan ayı verilerine göre cezaevlerinde 1412 hasta mahpus bulunuyor. İnfaz ertelemeleri norm haline gelmişken sadece Urfa ve Tokat cezaevlerinde 2 yılda 56 kez tutuklunun infazı ertelendi, infazı ertelenenlerden 16’sının infazı sonunda tamamen yakıldı.
ETKİNLİKLER YASAKLANDI, AİHM KARARLARI UYGULANMADI
Evrensel‘den Nisa Sude Demirel‘in hazırladığı habere göre, İHD Dokümantasyon Merkezi’nin 2024 yılı insan hakları ihlalleri raporuna göre 2024’te 24 ilde toplamda 458 gün her türlü eylem ve etkinlik yasaklandı. Kolluk güçlerinin müdahale ettiği en az 191 barışçıl toplantı ve gösteride, 27’si çocuk, 46’sı gazeteci en az 2 bin 651 kişi işkence ve kötü muameleye maruz bırakılarak gözaltına alındı.
14’ü çocuk, 15’i gazeteci, 101’i mülteci (60’ı geri gönderme merkezlerinde) en az 501 kişi resmi gözaltı işlemleri sırasında, gözaltı yerlerinde ve diğer resmi tutulma yerlerinde işkence ve kötü muameleye maruz kaldı.
İHD’nin raporuna göre, 2024 yılında en az 4 bin 911 kişi keyfi bir biçimde gözaltına alındı, 611 kişi de keyfi biçimde tutuklandı.
TİP Hatay Milletvekili Can Atalay, HDP’nin eski Eş Genel Başkanları Selahattin Demirtaş ve Figen Yüksekdağ, avukat Selçuk Kozağaçlı, Tayfun Kahraman gibi pek çok siyasi isim hâlâ cezaevinde.
En az 127 kişi sosyal medya paylaşımları gerekçesiyle tutuklandı. Muhalif siyasetçilere ceza yağdı. 8 belediyede seçilmişlerin yerine kayyum atandı.
ÖLÜMLER…
2024’te en az 6 bin 94 kişi yaşam hakkı ihlalleri sonucu hayatını kaybetti, en az 3 kişi gözaltında yaşamını yitirdi, en az 27 kişi hapishanelerde yaşamını yitirdi. Resmi hata ve ihmal nedeniyle en az 64 olayda 12’si çocuk, 128 kişi yaşamını yitirdi, 266 kişi yaralandı. En az 20 kişi sel, deprem gibi doğa olayları nedeniyle hayatını kaybetti.
En az 22 kişi yangınlar, doğal gaz ve karbonmonoksit sızıntısı, ısınmaya çalışırken çıkan yangın gibi nedenler sonucu yaşamını yitirdi. Kolluk kuvvetlerine veya resmi kullanıma mahsus araçların çarpması sonucu en az 7 kişi hayatını kaybetti. 9 kişi kolluk güçlerinin silah kullanma yetkisini ihlal etmesi nedeniyle yaşamını yitirdi. Nefret içerikli saldırılarda en az 14 kişi hayatını kaybetti, en az 40 kişi yaralandı.
KADIN CİNAYETLERİ
Kadın örgütlerinin 2025 yılına ilişkin verilerine göre, kadın cinayetlerinin büyük bölümü yine “koruma kararı olmasına rağmen” işlendi. Kadın Cinayetlerini Durduracağız Platformu’nun raporlamasına göre Kasım 2025 itibarıyla bu yıl en az 264 kadın cinayeti, 269 şüpheli kadın ölümü gerçekleşti. Sivil toplum, “koruma var ama yaşam güvencede değil” eleştirisini sürdürüyor.
İŞ CİNAYETLERİ
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi (İSİG) verilerine göre her yıl yüzlerce işçi, büyük bölümü önlenebilir nedenlerle hayatını kaybediyor. Bu yılın 11 ayında en az 1956 işçi iş cinayetlerinde hayatını kaybetti. Madenler, inşaatlar ve tarım sektörü, ölüm oranlarının en yüksek olduğu alanlar arasında yer almaya devam ediyor.
GAZETECİLER YARGILANIYOR
Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği ve DİSK Basın-İş verilerine göre 2024–2025 döneminde gazeteciler hakkında açılan soruşturma ve davalar hız kesmeden sürerken, sosyal medya paylaşımları nedeniyle gözaltına alınan yurttaş sayısı da yüksekti. Türkiye Gazeteciler Sendikası 10 gazeteci ve medya çalışanının cezaevinde olduğunu belirtiyor.
Medya Özgürlüğü Acil Müdahale (MFFR) raporuna göre yılın ilk yarısında Türkiye’de 157 medya mensubu veya kuruluşunu ilgilendiren toplam 64 basın özgürlüğü ihlali kaydedildi. İhlallerin en yaygın failleri mahkemeler ve adli kurumlar (yüzde 48,4) olurken, bunları polis ve devlet güvenlik güçleri (yüzde 32,8) izledi.
EĞİTİM HAKKI ENGELLENİYOR
Eğitim Reformu Girişimi (ERG) ve İSİG verileri, Türkiye’de çocuk işçiliğinin özellikle MESEM uygulamalarıyla daha görünür hale geldiğini ortaya koyuyor. On binlerce çocuk haftanın büyük bölümünü işyerlerinde geçirirken, eğitim hakkı fiilen ikinci plana itiliyor.
ERG’ye göre 2024–25 eğitim-öğretim yılında 15–18 yaş grubunda MESEM’e devam eden öğrenci sayısı 392 bin 887. Açık liselere devam eden ya da hiç okula gitmeyen çocuklarla birlikte örgün eğitimde olmayan çocuk sayısı 1 milyon 470 bin 694’e ulaşıyor.
