Bira ma re xo name ke? Namê to çiko? Kamjî dewe ra wa? Kamjî sarî ra wa?
Namê mi Xidiro. Mi ra vanê Xidir. Kirmancîye de mi ra vatenê Xidirê Qemerê Civraîlê Kejî. Nika name eve soy îsîm vanê, namê diyîne vanê. Dewa ma Gewreka. Gewreka Cive Kejî. Na hetu de di-hîre cawu de Gewreke esta; Gewreka Alu, Gewreka Demenu. Coka ma ra vanê Gewreka Kejî.
Ma ewro kalîkê to sero qesey keme. Ma rê tenê kalîkê xo CiVÊ KEJÎ ra qesey ke, tu çutur nas kerd? Çutur qesey bîyenê? En rind domanê xo nas kenê, pîyê to çutur qesey kerdenê?
Ya… kalîkê mi qesekerdena virendunê ma ra gore, qesekerdena pîyê mi ra gore; herve dîna de, herbe dîna virene de domonê xo hona qiçkek vîye. Ju lazê xo pîl vîyo, des seru de vîyo. Yî serru de hîris serre bîyo.
Kamjî serre de yeno dîna?
Vatene u qesey kerdene ra gore taxmînê mi ra gorê 1880 de yeno dîna. Namê pîyê xo Kazim vîyo, ci ra Kez vanê. Kezalî vanê, Kezê Qemê Morî. Di biray u hîre wayê xo benê. Wawa xu ya juye Arekîye de zewejîna, wawa xuya juye Alu de zewejîna, juya xo kî Demenu de zewejîna. Ez henî zon.
Namê wawu birawu yeno to vîr?
Zonê mi sero esto hama ayv beno, eke xelet vajîne. Wawa xuya juye Yisma, juya xo Fatosa. A bîne mi vîr de nê menda. Birayê xuyo ju Qemero, qewxa Alu u Demenu de kişîno.
Birayê xo Qemer qewxa Alu u Demenu de çutur kişîno?
Vere coy mavenê Alu u Demenu çîne beno, hama pê coy yene hure. Hurd hetu ra mordemê baqil u zonaax kunê horte, vanê ma naye ra tepîya jumînî de geroke bême hure. Vanê ma cîranîme, pêrodayîs ma re rind nîyo. Nîya sonîya xo çîna, eve na tore nê beno, yî ma ra ma yînu ra kiseme. Eve na tore hata kotî şero, berîme hure. Yenê hure.
Malê birayê kalikê mi Qemerê qejî beno vîndî. Qesekerdena miletî ra gore seveta Qemerê Qejî vatenê rawa miloçike birneno. Yanê miloçike ke kotî re şero, rawa miloçike birneno. Reça malî birneno beno, beno Korta Sure. Peyê coy kam ke mal berdo, wu kî beno eskera. Tabî dima sono wuza, name camordu boyna darîno we, sono vere çeverê Wusê Mozîkî. Wuso Mozik çe de nê beno. Vano ‘’malê mi malê Dewa Sipîyo çond welatî re şero belîyo, vînd nê beno. Vaze malê mi peyser birusno.’’
Davacer yeno, uza bonunê binenu de ju cinika Demenize mêrde kerdo, yeno lewê bonunê aye. Wuşene Mozîk yeno çe xo. Cînîya xo ra vano ‘’sayîkê vengê Qemerê Kejî amenê wu çik vî kam ame tîya?’’ Heya vana Qemerê Kejî ame tîya. Malê xo bîyo vîndî, reçe birna dima amo tîya. Tabî vano “çutur yeno tîya verê çeverê mi de lafu rê mi weno’’, yenê fekê çemî de lewê yî tunelî de, fekê çemî de xo danê we. Wu kî yeno cor de wuza çe juye. Yî, mordemekî rusnenê vanê su eke wuzaro vaze manga ta nê ama. Mordemek sono wuza, vano manga ma bîya vîndî, towa sima tawu ra dîye? Nêê vanê ma manga nê dîye. Veng dano vano manga tawu nê ama. Yî endî zonenê ke wuza ro. Endî cer yî raye birnenê. Waxto ke kuno uwe sono bover, yî nanê pa, gineno çem re kişîno.
Birayê xo hen kişîno. Ses domanê Qemê Kejî benê. Ponc tene xo lajî, ju kî çena xo bena. Butu kî zewejînê ci ra domanî bene, butu pîya tertelê 1937- 1938 de kişînê.
Yanê butu tertelê Dersîm de kişînê.
Ya ya… Butu pîya kişînê. Yê Civrayilê Kejî kî ponc domanê xo benê.
Domanê Qemerê Kejî butu ju cade kişînê?
Nê nê… Her ju caye de kişîno.
Kowu ra kişînê?
Tertelo viren de di tenyî kişînê, nîye bînî kî kowu ra kişînê.
Bira Xidir qesey bîyo, kowu de kamcî ca de kîşînê?
Juye de xo eve domanu ra Derê Laçî de kişîno. Ju kî nîye ke kowu ra vîye, sonê na hetê kowunê Erzînganî de danê puro qol anê, wuza esker raye birneno ju kî wuza kişîno. Yî ye bîn kî kowu ra kişînê. Kotî kişîno tam hurendî nê zonen.
Name yînu zonena Bira Xidir?
Ya ju Civrayil vîyo, ju wuşen vîyo, Alî vîyo, Memed vîyo. Pîyê mi qesey kerdene, nî yenê mi vîr. Domanê ape pîyê mi vîye.
Tu Civrayilê Kejî ra gore vake ponc domanê xo benê. Ma re yînu name ke.
Pîlê xo Hemedo, wuza ra pîyê mino, Qemero, Mistefawo, Alîyo, Wuşeno. Ju kî çena xo bena, çena xo Bor de mêrde kena. Tertelê Dersîm de kişînê. Hen jede mi vîrde nê mendê.
Zovî kam tertele de kişîno?
Çe ma ra pêro kişînê. Ju pîyê mi ju kî lazê apê mi Hemed xeleşîno. Des ponc çey benê butu pîya kişînê. Horte ra pîyê mi ve lazê ape mi hemed, ju kî lazê xu hona doman beno, yî xeleşîne.
Ape tu pîyê to wu siro zewejîye? Domanê xo estê?
Apê mi kî, pîyê mi kî wu siro zewejaye benê. Yê apê mi çor domanî, yê pîyê mi kî di domanê xo benê.
Wu siro de çe apunê to ra, amik u domanu ra pêro pîya çe sima ra çond teneyî Tertelê Dersîm de kişînê?
Raştîye sa vajîne? Tam tamina honde tenî kişîye vacîne raştîye nê bena…
Taxmînî ke vacîme
Taxmînî olarak ju çe ma ra hotay ten kişîno.
Kotî kotî kişînê? Çi heşîya pê?
Yî tertelo virede dêka mi, amika mi, analixa mi, domanê dedê ma, apê mi, hermetî, taye camordî, domanê ape pîyê mi Qemerî di teney, esker ke verê coy yeno nî sonê teslîm benê.
Kotî teslîm benê?
Yenê na dormê Marçîk de teslîm benê. Analixa mi, dêka mi, birayê mi, wawa mi yî kî Qur de benê. Qur corê Milu ju ca wo. A kî dewa. Wuza kewrayê ma bîyê, sonê çe kewrawunê ma. Tepîya wuza kî îxpar kenê. Vanê nayê ame Qur, esker yeno wuza de yînu kî ceno. Beno qelfo ju Marçik de qir keno, qelfo bîn kî na corenîya Pirdê Pax’î de; (Pax Köprüsünde) hanîyo wuza qum virazenê, benê wuza de qir kenê. Wuza birayê mi ve wawa mi ra wuza binê meyitu de xeleşînê. Pê coy yînu mi rê qesey kerd. Yînu vake wuza kemere bîye, ma sanayme wuza, wuza pêro qir kerdî. Yî wu siro domu vîye tersê tabî.
Birayê tu ve wawa to ra binê meyitu de xeleşînê tu vake. Namê yînu çik vî?
Wawa mi Xeycane ve birayê mi Kazimî ra binê meyitu de xeleşînê. Wawa mi hona wesa. Waxto ke sungî kenê qir kenê, hona hurendîya sungî lese de her cade belîya. Waxto ke qir kenê qelfe silxet beno, pêrune ke qir kenê, maye xo dana domanunê xo sero, tabî sungî kenê sungî kenê, qorê biraye mi kî nîya butu dirvetunê sungî ra belî vî.
Birayê mi bado beno pîl, beno camord, 1950 ra tepîya 1958- 1959 de hetê Najmîya ra sonê, sonê hetê Kûtahya eskerîye. Wuza de dos kenê. Qesey kenê, ci ra pers kenê ke birayê mino. Ci ra vanê ke çe sima ra kes nê mend. Vano belkîya pîyê mi wes mendo, vanê ma pîyê to kî cerenîya bonunê sima de kişîya. Cerenîya bonunê sima de Taxtu de kişîya. Namê xo Qemero nîya vanê? Ya vanê wuza de kişîya. Tabî raştî kî wuza ju kişîno hama Qemerê Silemanî kişîno. Wu kî tarîfê pîyê mi de ro. Lazek endî vano kesê ma nê mendo. Tabî milet sono birayê mi ra pers kenê. Vanê tu lazê kamîya. Vano namê pîyê mi Qemero, namê kalîke mi kî Civrayilo. Tabî çe ma de camaat bîyenê, milet bîyenê top. Vanê weyeee, nu lazê Qemerê Civrayilîyo. Yenê ta pîyê mi ra vanê, vanê lazê to weso. Pîyê mi yimu nê keno. Pê coy xevere ceno ke domanî binê meyutu de xeleşînê.
Domanî ke xeleşînê tîk yenê dewu, tabî namê dewu we medarîme ayv beno. Eke yenê, yenê dewu, wuza vînenê. Dewij îxpar kenê vanê domanî nayê xeleşîye. Esker yeno pê ceno beno. Pîyê mi xevere ceno, reçê birneno sono ke gonî lingu ra sona. Eke çeneke linga xuya rastê hard nê erzena. Teyna gilê bêçike erzena hard. Linga xuya bîne erzena hard, gonî ci ra şîya. Dima sono, hata Xuloz yeno ke domanî berdê, cereno ra sono. Ci ra ke reye di reye vanê lazê to weso, pîyê mi ju mordemî ceno rusneno. Mordemek sono birayê mi ceno, ano. Verê Paga Alî’de qamyone vindena ci ra yeno war. Pîyê mi lazekî vîneno nas nê keno. Endî vîşt serru de ro. Birayê mi vake pîyê mi nîya xîyal kerd xîyal kerd, bîrden çinge bojîye mi bî, bojî ke keno ya nîsana bojî ra ke nas keno, endî hona berveno virare fîno ra pi ra…
Verê coy rîyê xo eve nistir terdenê. Hona ke rîye xo nê terdo, nistir sone kerdenê. Sone ra tepîya kî kerdene muyunê bojîye xo ra. Lazekî kî pîlunê xo ra dîyo, wu siro nistir kerdo bojîye xo ra bojîye xo birno, wuza dirvetî ra belî bîyo. Eve dirvetî lazekî nas keno.
Wawa mi kî vîndî bîyayî vîye. 1963-1964 ‘ îne de ez endî bîyayî vîne, wawa mi dîye.
Wawa tu kotî dîye bira Xidir?
Wua mi Estemol’de dîye. Ju kitav vejîya ‘’serçe.’’ İşte wu kitav de a çeneka.
Sona kotî? Kam beno? Çutur dos kenê?
Aye zof ezîyet dîyo, zof çîle dîyo, zof tenge dîya, wu kitav de aye ve xo qesey kerdo. Wu kitav de ke çi vato butu raştîya.
Oncî çiqa ke to vîr de mendo ma rê qesey ke
Domanu ke tîya wes cenê, domanu nê kisenê. Domanu ta ra benê surginîye, pîya rusnenê Kûtahya. Sonê Kûtahya Tavşanli.
Wu siro birayê tu kî tey beno?
Ya ya! Pîya benê. Lazekî danê lewe juyî, çeneke danê lewe juyî. Wuza xizmetkarîya dewuzu kenê. Wuza benê pîl, lazek beno vîşt serre, wuza wu haqaretu ve ci kenê, kotî ke vînenê vanê “Kûrdoxlu geldî” danê puro. Wu kî xo seveknayene ra gore xo sero kardî ceno, wuza ju-di tenu kî kardî keno. Mileto ke ta ra sono wuzawu eskeren keno, yî cira pers kenê, eke nas kerdena xo danê jumîn pîyê mi heşîno pê. Pê coy sonê lazekî anê.
Wu siro xevera xo waye ra bena?
Zoneno waye kî wesa hama xevera xo jumînî ra nê bena. Pe coy waye kî danê mêrde, zorlamîs kenê danê juyî. Bado ke ma dos kerde, şîme dîye hona wesa. Xele serre xo estê. Nika Estemol de ra. Ez şîne dîye. Nika zonê ma nê zonena.
Xidir bira tene kî kalîkê xo ra gore ma re qesey ke.
Kalîkê mi ke sono hervê Wuriş, qomitanê eskere na hetîyo.
Yanê hervê Wurîştê Civê Kejî qomutan beno.
Ya ya qomutanê sarê ma beno. Hetê Tirkîya de. Waxto ke axlerî sonê teslîm benê, Kalîkê mi teslîm nê beno. Taxmînê mi ra gore Kalîkê mi hata 1939’ îne kowu ra maneno. Waxto ke Sey Rizay yînu Xarpet de erzenê dare, kalîkê mi hona tawu kowu ra beno.
Ma ke dewe de vîme, sewunê zimustonî de çe ma qeyta tol nê bîyenê. Taye hepis ra vecîyenê amenê, yî ye ke Xarpet de hepis ra vecayvî amenê, taye kowu ra mendîvî yî amenê. Yî ye ke mîlîsen kerdîvî yî amenê. Çe ma de hata sodir na qesey, qesey bîyenê. Mesela ez sas bîyenê rawa dewa makî xeyle dûrîya, vore xeyle vorene hama Yiksor ra vecîyenê amenê dewa ma, çe ma. Vatêne ma some Gewreke çe Civrayilê Kejî, pers kerdenê amenê. Majgerd ra amenê, Xozat ra amenê, zof cawu ra amenê çe ma.
Neyse kalikê mi kî 1939’îne de sono teslîm beno.
Kotî teslîm beno?
Yeno tîya Mamekîye de teslîm beno. Cawo ke xo dano we, Wusvu ra ju lazê Civê Kejî ra vano ma Civê Kejî de kewray me, kotîyo mi berê lewe. Laz kî beno beno lewe. Wu kî vano uwo ke tu hurendîya mi musna ci, mi rê ta ca nê mend, ez son teslîm ben. Sono teslîm beno. Eke teslîm bî, anê danê wendene ke madalya xo esta, yenê ke ra verdê, sero yifada danê, oncî ra nê verdanê. Pê coy ju mêrik lewê kalîkê mi de hepis te beno, pê coy vecîya ame, nî qesey yê fekê yî merîkîye. Resmê kalîkê mi yî ard hepis ra. Waxto ke mireno wu lewe de vîyo, juyo Avasiz vî. Ma pêro kerdîme kewrayê yî, pêsa yî de sunet kerdîme.
Namê yî çik vî?
Mi vîr de nê mendo ez bado to ra van. Ez vajî honde ke mi vîr de mendo, namê xo Xidi vî. Pîyê mi re qesey kerd; vake kalîkê to amey ke ra verdê, taye mîlusu sero îfada da. En virende Alu ra Meme Pît’î zof îdîa keno, vano sima ke nî ra verdê, naye ke kowu ra qeyta ju nêno. Sima ke nu verda ra yî ye koyî moral vînenê. Yî endî kes nêno teslîm nê beno. Muxindîye ra Wuşenê Seydî u Memê Pît’î kalîkê mi sero yifada danê. Wuza ra kalikê mi nê verdanê ra. Yoxsa ef amo goreke raverde. Kalîkê mi muhebet danê ci rusnenê hepisê Bergama. Pê coy kalikê mi wuza hepis de mireno. Dima ma şîme hepisê Bergama, towa qeyd nê dî. Ma nê zoneme kotî dardo we.
Hurendîya mezele hona belî nîya?
Ya hurendîya mezele hona belî nîya.
Yane yî zonê hama nê vanê ez vajî?
Zonê tabî…
Çondî serrî hepis de maneno? çond seru ra tepîya mireno belî nîyo?
Ya belî nîyo.
Eke hepiste vî kes ci ra xevere nê ceno?
Neye kes ci ra xevere nê ceno. Ma nê zona key merdo, çutur merdo. Pê coy ke wu mordemek ame çe ma, ma xevere gurete. Ame çe ma, fotrafê yî ard çe ma. Zovî fotrafê kalikê mi çîno, ju fotoğrafê xo esto ,wu kî yî merîkî ard. Yanê yî kewrayê ma ard.
Civê Kejî kalikê mino ez ke qese vajî rind nêno hama eve bext vîyo. Jede do pêro kuto qewxa, mordem kisto hama eve bext vîyo, qeyta keşî rê haqsizlixenî nê kerda. Qewxa Alu u Demenu de zof wasto ke bême hurê. Mesela Alu de sono, na mesela devamli qesey bîyenê, pîlunê ma qesey kerdenê, pîlunê Alu u Demenu kî qesey kerdenê. Nu sono Mursa Axay de birayen ceno. Vano bî tu mordemo de baqila, bî ma na hurdî aşîru bîyarîme hure. Çolis benê, anê hure. Taye Demenunê ma nê wazenê, sonê yî mordemekî eve bêbextenî kisenê. Pê coy Alu ve Demenu ra reyna yenê hure, hortê nînu de werezayê kalikê mi kî benê. Vanê kam ke bîyo sevev şîyo Mursa Axa kisto, yînu kiseme. Pê coy yî ye ke bîye sevev Demenu hortê xo de yînu kisenê.
Tabî ju omro de girs nîya vêreno. Qewxeyî bîye, eskerî de do pêro, sare de xeyle meseley vîyerdê. Mesela, hetê Majgerdî de apê mi cerîno, sono erzeno qereqolê Majgerdî ser, vano lazê mi raverdê. Sima lazê mi xelet gureto, suzê lazê mi çîno.
Kalîkê to erzeno qereqolê Majgerdî ser yî tene yake?
Apê mi Wuşê dot ra yeno, wuza gere kenê, apê mi wuza cenê zere. Nu di hîre mordemu ceno sono, sono Majgerd. Vano lazê mi raverdê, lazê mi suzê xo çîno sima çaye laze mi gureto?
Waxto ke hirîs u heşt ame kî aşîr yenê tîya benê top. Yane ma her het ra qesey keme hama taye qesu rind hurendî nîyame. Aşîr yenê tîya pêro pîya sond venê. A sewa ke axme benê piziqinê sonê çe, her kes dijdîya, wu yî ra dijdîya sono, wu bîn yî ra dijdîya sono. Sonê, sonê qişla Abdulah Alpdoxanî. Sonê teslîm benê. Çaye rew sonê? Vanê ma kam ke rew şerîme daha îtîbar vîneme. Nîyadanê ke yîyê ke ma pîya qesey kerde, hayê wuza. Wu yî ra dijdîya şîyo, uwo bîn yî ra dijdîya şîyo, hen şîyê wuza. Yî ke sonê teslîm benê milet ta bêwayir maneno, xo sas kenê. Milet ke nîya nê vîyenê belkîya hondê xiravin qir nê kerdenê. Yanê wu siro her kes derdê xo ceno. Yoxsa honde milet qir bîyenê? milet ke pêro pîya ke bişîyenê kowu, pêro pîya ke xo biseveknenê, hondê milet qir bîyenê? hortê di asmu de 50 hazar milet qir beno. Cayê je Dersîm’de. Çaaa? Mesela kes nînu pers nê keno.
Ya nika ez kalikê xo qesey ken, sayikê kalikê xo met ken nîya kes mezono. Ez çi ke heşînê pê yî qesey ken, raştîye ke çika aye van. Nika milet zof zuru keno, zurunê henenu keno ke yison sas beno maneno. Ge ge van qe qesey mekerîne. Honde zurî ke horte de estê. Sata bîne mi sa vake? Mordemekî vake kalikê mi sero îfada da, mecbur mendune hen vake. Payiza Virenê 12’yine ( 12 Eylül’de) de yî oncîya a îfada dê. Tika qomitanê eskerî ra vat vî ke; pêro boverayê, subayo ju tuya, ju kî ezne, ez ke nê viyenê 38 te sima haqa Demenu de amenê? Mordemek u siro hona wes vî, uwo ke kalikê mi sero yifada dano.
Zomonê dergîye rast amê, mi tey nîya da, mi nîya da ke pêro vatenê yî ye kerdê ci, tey qesey kerdo, met kerdo. Nika vatena mi nîya ra. Kam ke besekeno qesey keno, kam ke zur keno, ez kalikê xo metkerî, wu mawa xo met kero, wu apê xo met kero, horte de zurî zofîye. Ewru ma ameymê wuza dêsê 1938′ î virajîyo fotoğrafî nê pa. Nika ayvo wes nê beno hama pers ken, juyî musenon ci van nu kamo? Sekerdo?
Parî ke ez kar ra gore şîne Pulur (vacuxe) ju mordemekê kokimî ra pers kerd, mi vake apo tu hîrîsu heştî de çond serî de vîya? Vake hîrisu heştî de ez pîl vîne, ma surgin kerdîme, nîya henî, aslinda qeseyî naye. Mi vake pekî sima çutur xeleşîyayî? Mi nas nê keno vake; yî Demenu ra nêşkîyay bê re tîyawu, serre u nêm de ancax amey. Qolay nê bî dênê pêro, hata amey ta ke ef vecîya. Nu çi musneno ma? Tertele Dersîm de yî ye ke wes manenê, yî ye ke vecîyay kowu, yî ye ke xo dardo we, yî ye ke linga tifongî onte sayîya yinu de xeleşînê, xeleşîyayme.
Nika yî ye ke dijdîya jumînî ra xo tirto şîyê Xarpet, wuza estê zere, dima kî estê ra dare, ez qeyta yînu ver nê kun. Se kerdo yînu? Hortê aşîra xo de bi vinetenê. Miletê xo ke se keno yînu kî henî bikerdenê. Sonê ginenê lingunê Abdulah Pasay re ke ma bixelesne. Nika honde tenî ko ra merdê towa namê juyî esto? Nika pers ke Xizir vo, ez to ra pers ken, namê kamî esto? Vaze na mordem 7 serrî kowu ra mend, milet dard we, sadece domanê xo nê, domanê Avasu dardî we, domanê Kalu dardî we, domanê Keçelu dardî we, domanê Bextîyaru dardî we. Vano kes? Nêê… Namê xo çîno.
Seyît Riza tabî pîlê her keşîyo, aşiru butu lew no dest ra. Seyît Rizay a kamilenîya xo ra gore, yî serrunê xo ra gore vile ro nêno. Bado qesey kenê Sey Rizay nîya kerdo, nîya tifong esto. Dima mi pers kerd, raştî Sey Rizay towa tifong esto? Nêê vanê, Sey Rizay tifong nê esto. Sey Rizay ju fîsege nê esta. Sey Riza kî henî mordemo. Sey Riza mordemo baqilo, Sey Riza mordemê tifongî nîyo ke. Sima ke vake Sey Rizay ha şuye de da pêro ha cepe de da pêro tu Sey Rizay kena girs çiko? Yane horte de zurî zofîye.
Dersîm de asla îsyan çîne vîyo, miletê ma butu eve tawaru, eve bombu, eve qazo zehîrenî qir kenê, bado kî, yî ye ke wes manenê kî yînu ra tayîne teslîm cenê, bado yînu kî qir kenê. Yî ye ke mendê kî tersu ver vozdo kowu. Yî ye ke mîlis vîye ya hurendîya keşî vata, ya bêbextenî kerda ,eve dek u dolavu mordemê xu kistê, yî kî henî xeleşîye.
Kalikê mi teslîm nê beno. Halvorîye de ke dewuzu kenê top anê arê Halvorîye ser ke qir kenê, Demenu Çe Sile Hemî de Paga Alîyê Dil de benê top. Di mordemu kî rusnenê Sey Rizay dime. Mordemo ju na serrunê peyenu de hona wes vî, namê xo Alo qer vî. Vanê ma ameyme tîya sima se kerd. Sey Riza xevere rusneno vano ke; ma ke se kerd pîya tifong erzeme. Sey Riza baqil vîyo. Ha axlerînê bînu Sey Riza gos nê da şî teslîm bî. Sey Riza Korpîyê Erzinganî de pêcerîya. En azinde yî serrunê xo ra gore teslîm nê bî. Hama axlerê ma yê bînî jumînî ra dijdîya sonê teslîm benê.
Kalîkê mi, mi va bextlîyo taye kitavu de mesela, Daîmî Cengîz’î pers kerd, musa, taye çî nusnay. Qewxa ma Alu u Demenu de Wuşeno Mozik kişîno, apê mi kî tey beno. Wuşenê Mozîkî Demenu ra zof milet kisto. Yİ sonê ser beçike ci ra kenê, nîyoz çi ci ra kenê, nu hefê apê mino, nu hefê pîyê mino, nu hefê kalikê mino. Kalikê mi lazê xo zere nê verdano, sere kî tey qesey nê keno. Vano tu ke lazê Civê Kejîya, tu yaxe rakerdenê, giranê laqlasnenê, puşîya xo ser estenê, ver biçarnene ra Mihemedî, nê verdene kes bêro ser. Dismeno hama haqu haqîqatê ey kî esto. Her kes dano pêro hama her çî hurendîya xo esta.
Lawuka şuwara Wuşenê Mozîkî esta vano: ‘’Civrayilê Kejî ra vazê bêro aşire bero, binê soqiyu derzunê xo kero, Cive Kejî vano çiqa ke dismeno haqê xo esto. Kalikê mi çiqa ke aşîru de do pêro, her waxt rindenî wasta.
A rojî juye de kokimî vake ke; Civê Ale Kejî honde mordemî dest ra amê kistene, xele mordemu do pêro, dest ra mordemî kişîye yî pê coy pêro kişîne. ju Civê Ale Kejî horte ra xeleşîyo. Pe coy eve emrê haqî merdo, hepiste merdo hama eve emrê haqî merdo. Vake naye bînu re emrê Haqî nêşiv nê bîyo.
Civrayilê Kejî baqil vî yo kî. Birazayê Seyît Rizay fetelîno, vanê tu ape to de ke bîyarê hure Demenu sima ane hure. Birazayê Sey Rizay Rayvero Qop apê xo de tê kote vîyo. Hona 38’î ra ave. Ez nika pers ken tu zonena ke hukmat erzeno Dersîm ser tu çaye birazayê xo de hast nê bena? Aşîre letê birzay dima letê tu dima sona.
Wu siro kalîkê tu Civê Kejî Sey Rizay de qesey keno? Yenê te lewe henî?
Rayvero Qop yeno Gewreke. Yeno Gewreke dewa Cive Kejî vano ke; az hawo hîrê asmîyo axleru ra fetelîn. Van ke; mi apê mi de bîyare hure. Keşî bêzar nê kerd. Civê Alê Kejî eke bîyarê hure tu ma ana hure. Vano ez sebikerîne çutur sima bîyarîne hure? Vano; ape mi ju Demenu ra çimu kuno. Vano tu qusur de nîya mede. Tu lazê Seyd Axayîya, ez henî zonen. Ma tu hen peyser nê rusneme. Tu so Arekîye, çi ke demenu waxto ke sondî werdo, wuza sondî werdo. Vano tu so wuza, ma yeme wuza beme top, yeme qesey keme. Neyse Demenu yenê wuza benê top qesey kenê. Wuza vanê ma some, some çê Sey Rizay.
33 mordemu kenê top yî ye ke rind qesey kenê, yî ye ke çeka xo re rindê, yî ye ke girisê xo re rindê, yî ye ke qiyafetê xo re rinde tabî rusnenê hortê aşîru. 3 tene xo kî çe ma ra, kalîkê mi ve hurdî lazunê xu ya pîlu ra. Kalîkê mi Civrayîle Kejî, Hemedê Civrayilê Kejî, Qemerê Civrayilê Kejî. Sodir Hegawo Pîl ra Qozmegere ra, Kela Bertalu ra yenê Demenu. Çe Mîrze Sil’î yenê, çe Alê Heşî yenê, Hega wo pîl ra Hemedê Mîrzê SÎlî yeno, Xidê Yilaşî yeno hega wo pîl ra. Yenê Gewreke de resenê pê, sonê Gînîye de benê top, wuza ra sonê.
Kalîkê mi vano sonde mi tenê jede gost werdo, hasa ra vano zerê mi dezeno. Sima şerê ez sima dima yen. Eke henî vano, apê mi Hemed vano bawo tu sayikê lingu erzena pey, sayike zerîya to çîna şerê. Ero vano her ne qadar ke ma henî qesey kerd hama, veyvê Sey Rizay de kes bese nê keno tey kay bikero. Eke henîyo vano tu çaye çu kerd pê aşîre ra aşîra xo rusnê? Vano ez henî van hama nu henî kî nîyo. Tenê xof kuno mi zere, nê sono.
Nî sonê cer Gînîye de yenê pêser, 3 kemî 30 mordem sonê raye ra nîyadanê ha Cive Kejî yeno, ha yeno eve u tore sonê, sonê Axdat. Sonê Axdatê Sey Rizay de benê meyman ke Bava çîno. Vanê Bava kotîyo? Asil mesela hortalixe Rayverî u Bavay de ra. Bava kotîyo vanê, Bava nika yeno. Sey Riza vano sima vanê bê birazaye xo de bêhure, na bêtera. Civrayil Axaye Arekîye vano ke; Sey Riza Pîro hona bêterê bêteru estê, vazê Haq ma bêterê bêteru ra bixelesno. Vano ke nî ra jede bêtere çîna.
Waxto ke Bava kişîno Sey Rizay vake; waxto ke yî çeqerkinî vake bêtera bêteru esta, mi fam nê kerd, oxroke bêtera bêteru na wa. Neyse belkî name raştî nê van na çe Kaxan aslanî ra kalîkê yînu zof baqil beno. Vano qesê Sey Rizay sayike boye danê. Na Civê Kejî kî nê ame, wu ke nê ame ters gina zerê mi. Qesê nî kî qesey nîye. Vano kes ramekuyo. Derg mekerîne, waxto ke cînî wurzenê ra du, nî wurzenê ra benê tever. Sey Riza kî Bavay rusneno eskerê Avasu wu Kalu keno top, 70- 80 mordem keno top ke qir kerê. Yî yenê ke çe ra vejîye. Nî kunê ra dime, nînu ra juyî çe ma de qesey kerd. Vake ma kutîme ra dime ma vake eskero ju nîye ju kî mayîme. Xof gino nînu re, nî xo sefeknene, rind nê beno. Tepîya peyser cerayme ra.
Yanê mi çaye nîya qesey kerd, pê na koy de çik bîyo zono. Qesa sona ginena kotî re verê coy ra zoneno. Kalîkê mi belka jede dewê xo çîne vîyê, eskerê xo jede çîne vîyo hama lazê Seyd Axay Rayver yeno vano eke ma bîyaro hure Civê Kejî ma ano hure. Çaye Baqil vîyo, tifongê xo re rind vîyo, bêbextenî nê kerda, çi vato vatena xo sero amo dîyayene. Cîranî de cîran, mordemî de mordem gonegerm vîyo.
Areyizu de danê pêro, mordemu jumînî ra kisenê. Yenê na çemê Şerxanu; sarê mayê Çemê Şerxanu tenê şîya xo çîne vîya. Sono vano birayê mi tu ama tîya, sar nika vano nî Demenunê, tu şîya hortê aşîru, bê so çe Mirzê Sil’î, so çe Silê Hemî, so çe Civrayilê Tornê Qemerî, bê so çe Ale Heşî ez nê van bê çe ma. So hortê Qirtu, so hortê Wuşenu yê na çewu şîya xo esta. Wu henî vano, merîk gos pa nê nano, hîre rojî ra tepîya vatena kalîkê mi bena, dismenê xo yenê wuza bovera nanê pa kisenê. Kalikê mi re zof guz yeno, zor yeno, çaye bê rê ta mordemekî bikisê. Verê çeverê ma de. Hetê Demenu de…
Baqil vî hama, nê merdene baqilenî ra. Apê mi Hemed kî baqil vî hama nerdeyse azê çe ma birnenê. Hata serra 1943 ‘yîne apê mi hona wes benê. Apê mi Hemed weso, apê mi wuşen weso, lazê apê mi Qemerê Civrayîl’î weso. Kes teslîm nê beno.
Pê coy se benê? Oncî kowu ra kişînê?
Tabî tabî, kowu ra kişînê. Apê mi Memed ke kişîno, nîye bînî yênê teslîm benê. Yî ke kowu ra benê, zofe teneyî yenê dima bê re teslîm ve. Mesela Alî Efendîye Qilaçîye yeno, vano bê rê teslîm ve. Vano: ”honde tenê ma lewe ma de kişîyay, honde domanî, honde çel çuk ez çutur teslîm vî? Wu mi ra gore nîyo. Mi rê teslîm bîyayene çîna, yî çutur ke na hardu de merdî, ez kî henî miren” vano. Hetê ra na esta, heto bîn ra kî ez lingê rew şerî lewê Abdullah Pasayî ke mi ef kero. Haqîqatê ma nîya vî. Hama na kî raştîya ke wu wo ke şîyo lew no ra dest ra, wu kî yidam kerdo, apê mi kî kowu ra ebe camordenîya xo merdo. Naye rind bizonîme.
Demenu ke çe Sey Rizay ra yenê Xozmerege de yenê pêser, Mîrzê Silê Hemî biray wazenê eskerîye dîye korpî vêsneno.
Korpîyê Paxî vêsno?
Ya korpîyê Paxî vêsno. Vanê Sey Rizay sa vake? Vanê Sey Rizay vake mi bekle kerê. Meşerê pêro medê. Vano xora Hemê Civê Kejî rê mano. Heme Cive Kejî kî wu siro ron keno top, beno Xarpet de roseno, tirkî rind zoneno. Tîcaret keno, sono Trabzon ra yipeg ano. Heme Civê Kejî çimê xo gino ra panginotu, ron roseno panginotu ano, nê verdano ma pêrodîme. Vano henî mevaze, vaze na heturo Qozu do piro berdo, wu heto bîn re Bextîyaru do piro, sima hona vinetê vaze. Elçî yeno qesa Sey Rizay vurneno vano. Tepîya Mirzalî vano Hemed Axa tu nê wazena vana tîcaretê mi nê beno, tu nê wazena pêrodîme. Tifongê xo dano hard re dîpçîge tifongî şîkîno. Vano feqîrê mi ez eve na tifong des des ponc rojî damîş dan, xo dan we hama sima butu binê lingu de sonê. Ez oncî pê na tifogê xo de manen, ez seveta sima van. Haqîqaten hen beno miletî butunê qir kenê ape mi kî hata 1943′ îne damîş dano. Hata wu siro qolu bare keno miletî rusneno wuzawu de destebere ke çi ame yî keno.
Hawa Laç ke vanê, vanê Heme Civê Kejî vano: ” pêrodê ma pêrodîme, nu kaye domanu nîyo, cengê cerî corî camorduno” . Qesa çaye henî vacîna; waxto ke silîye vorena, yenê vane ke Hemed Axa ewro silîye vorena kam yeno na dîyaru, eke musada kena ma ewro meşîme. Heredîno vano şerê Dolubava, Dolubava ra vazê topê xo berzo ma pêro pîya qir kero. Vano nu kayê domanu nîyo, cenge corî cerî camorduno, kam ke besekeno tawu bimano. Yî ye ke huzm de nê vecînê ma re mane me ve. Şerê vano.
Yivis hem pet vîyo, hem semt vîyo, hem seqa xo miletî re wes vîya, hem kî lawukî vatê.
Yîvisê Sey Kalî hem dano pêro hem kî qeydu vano ya?
Ya ya hem dano pêro hem kî qeydu vano. Milet moral vîneno.
Yîvis ve Kalîkê to ve apê to ra jumînî nas kenê?
Ya ju cade vîye.
Seveta Yivisê Sey Kalî çi qesey beno? Çi heşîya pê?
Cenc vîyo, waxto ke gineno ci, sono mevzî de di tifongu ceno peyser yeno ke bêro, mevzî juyê hîreyîne wuza mevzî de beno wu nano pa. İşte Yivisê Sey Kalî, Hesê Kalê Goncî, Qemerê Wuşenê Çulî nî yenê mi vîrî. Na pê coy nîye ke yenê teslîm benê, Qemerê Murixanî, Xidê Meme Kekî, Wuşenê Sey Kalî, Qemerê Civê Alê Kejî nî çor teney kî yenê teslîm benê. 1943’îne de.
Eke amey teslîm bî yînu rusnenê surginîye?
Neye. Pê coy juyo Kuresiz yeno pîyê mi ra vano bêrê teslîm ve. Pîyê mi vano nê ez teslîm nê ben. Ez kî je vatena birayê xo van. Vano nîyadê Kerbela de yimamî ke şehît bî nesle xo mend, bêre teslîm ve. Sima kî nika hurendîya yimamu de rê. bêrê teslîm ve. Nîyade sima butu qir kerdê tu ke merda azê sima birîno. Na qesa ra beno îkna. Pîyê mi vano ju şartê mi esto: ‘’ ez eve na tore, eve tifongê xo eve na duzmê fîsegu hata zere qereqolî nîya yen, eke qewul kenê nîya berîne. ’’ Sonê qomitanî ra vanê, huyno vano tamam bê rê. Haqîqaten hata qereqolê Paxî eve kincunê xo ra tifongu u duzmî ra pîya sonê. 4 camordî, 3 hermetî pîya.
Hermetî kamî benê Xidir, yeno to vîrî?
Tabî analixa mi kisenê, pîyê mi ko ra juya heyderize de zewejîno. Ci ra wawa mi bena. Wawa mina ke Bursa de ra, a. A wawa mi kî hona wesa. Yê di camordunê bînu kî cînîyê xo benê, tam mi vîr nêno. Camordu ra yê ju hermeta xo çîne bena, çike nu zof qesey bîyo.
Qesa tuya peyenê çika aye kî ma ra vaze
Qesa mina pêyene 38 de ke ma pêro pîya vîyenê, nî mi rê nîya kerdo, nî nîya kerdo nê vatenê. Sey Riza ke birazayê xo de bîyamenê hure, aşîru ke jumînî de dismenenî nê kerdenê, mîlisenî ke nê bîyene, ma nîya qir nê kerdenê. Ma oncîya qir kerdenê hama nîya qir nê kerdenê. Nîya nê bîyene, nîya xiravin nê merdenê.
Nika kî ma ke yî fotoxrafî de nîya da raştîye wende ma karlî vejîme. Ma ke fotoxraf doxrî nê wend çi ferq keno, 38 ‘î de aşiru jumîn de dismenayenî kerda nika kî zovî dismenayenî bena. Nika na Dersîm de vere na uwe ke guret ma butu na uwe de xenekîme. Nê vanê tîya Silizu esto, tîya Paxê Havîgî esto, binê uwe de maneno, pêro binê uwe de manemê.
Sayikê tu sata bîne vake ez surgin kerdne, hata roza ewreyene ke ma surgin kenê, welatê xo ra durî surginîye de rî me.
De sekena surginîya ma…
Hona kî retîye ma nê dane.
Mi sata bîne sa vake? Ya sona ginena dest u lingu re, ya kî eve kamîya xo, serva welatê xo, serva haqîqatunê xo raştîya xo de vindena erzena xo ver, hata kotî ke berd.
Berxudar be, Haq to ra rajî bo. Tu ma rê xeyle tarix kerd roştî. Mi xeylê tenu de qesey kerdvî, nîya zalal rindek nê bî.
Nê nê. Nu henî goynayis nîyo. Çe ma de qesey bîyene, ez şîyenê henî mi gos dênê. Ez zere nê verdenê, mi pê çeverî de gos dênê, tarixê ma merax kerdenê.
Reyna vajîne wesu war be haq tewa be to me ke ro.
Röportaj: Hasan Alî Kiliç
Qeseykerdox: Xidir Çîçek
