DAİMİ DOĞAN
Mitolojîyê Dersîmî de efsaneya hawtemalî fekê tayê kokimû ra nîya vajîya:
-“Zimistan wertê demê serre de zaf xezevtula vêrono ra. Qulê Heqî zaf tengîye oncenê. Na sevet ra asma marte ke ama, endî teqeta Xizirî kî nêmanena. Emrê ey ra, hawt hemalî kunê binê barê marte. Hama karê nînû henî qolay hure nîno. Çike barê vore bîyo giran, heme ca de talukeyê hewrêsî jêdîyê. Ezraîl kuto ra kokimû dima. Darên de; afkîn, mereke de; alef, çuwal de; bulxir, turik de; tuyî, qaxî, postik de; thoraq, maxe de; kolî ke bîyê kêmî. Na sevetû ra nê howt hemalî kunê binê barê marte, homete resnenê wusar. Nê fiqareyî helvet wertê de oroşîyê ra. Oroşîyayena verêne rê hawtemalo qiz/newe martî, diyine rê hawtemalo wertî, hîreyinî rê hawtemalo pîl vajîyo.”
Nê rozû rê kirmanckî de ‘hawtemal’, kurmancî de “heftemal” vajînê. “Hawt û heft” manawa reqeme 7î de, “mal” manawa çê ya kî sarê çêyî der o. [Erdal Gezik, Gağan, Xizir, Kara Çarşamba ve Hawtemal, Academîa.edu, s.1] Tayîne rê gore kî Hawtemal de çêwû de werdî pojînê. Nê werdî gereke hawt çêyî rê bare bikerîyê. Na sevet ra hawtemal de gereke hawt çêyî dîyar bikerîyê. Manawa çekuyê hawtemal tayê kî nîya vanê:
-“Asmên hawt qat o. Nê hawt qatî hawtemal de jûvîn mor kenê. Îtîqat de Heq, dîna na roze arda meydan. Îtîqat de însonî sewûnê nê rozû de hardê dewreşî sera amen cênê. Îtîqat de amenê dîna na roze gureto. Na sevet ra hîr û bereketê dîna na roze jêdîno.”
Ewro îlmê însonîye tayêna çî keno areze. Gulfer Akkaya kitavê xo “YOL Kadındır” da alaqawa hawtemal (newroz) û mîtolojîyê Sumerû nîya areze kena: “İnanna Uruk şehrinin baş tanrıçasıdır. Dumuzi ise …çoban tanrısıdır. Uruklular İnanna’nın evlenmesi durumunda verimliliğin ve bereketin artacağına inanırlar ve çoban Dumuzi ile İnanna böylece evlenir…. İnanna bir gün yer altı kraliçesi olan kız kardeşini görmek ister. Kız kardeşi onun yeraltını elinden alacağını düşünerek bu ziyaretinden rahatsız olur. Zaten yer altına giren tanrıça-tanrı da olsa geriye dönemezdi. İnanna kardeşinin bu kuralı kendisine uygulamayacağını düşünür. Lakin kardeşine güvenen İnannaya’ya da aynı kural uygulanır. Ancak veziri boş durmaz, İnanna’yı kurtarmak için uğraşır… Nihayet bilelik tanrısı yardım edecek ve İnanna’nın kendi yerine başka birini yeraltına bırakması koşuluyla yeryüzüne dönebilmesi gerçekleşecekti… Nihayet Kulub’a geldiğinde kocası Dumuzi’yi en güzel giysiler içinde eğlenirken görür. Yanında bir kadın vardır…Böylece İnanna kendi yerine yeraltına kocası Dumuzi’yi gönderir.
Dumuzi yeraltından kurtulmak ister. Ona İnanna’nın erkek kardeşi güneş tanrısı Utu yardımcı olacaktır…Dumuzi yeryüzüne bahar zamanı çıkar ve bu dönemde İnanna ile sevişirler. Bu sevişme sonucunda yeryüzü kıştan, doğanın soğukluğundan kurtulur, yaşam canlanır, her yerde bitkiler fışkırır, hayvanlar yavrular, bereket artar. İşte înanna ve Dumuzi’nin birleştiği bugün yeni bir yılın başlangıcı sayılır. O güne yeni gün denir. Kürtçe newroz, Türkçe nevruz günüdür. Bugün hala Orta Doğu’da kutlanan Newroz tanrıça İnanna’nın güzelliğinin, bereketinin, canlılığının doğa üzerinden toplumuna geçişinin hikayesidir” vana. Onca na derheq ser o Kemal SOYER; “Heftemal veya Hutemal kavramı Sümerce yıldız-insan belirteci “MUL-LU” temelinde yedi yıldız tanrı, yedi çocuk ve yedi hane anlamına geliyor…”,vano. Helvet nê mîtû de çike vajîyo bingeyo hawtemalî yo bese nêkeme bivajîme, hama tesîrê Sumerû, Mezopotamya û Anadolî ser o çiqaşe zaf o gereke ey kî xo vîr ra mekerîme.
Manawa çekuyê Hawtemalî kotî ra yeno, beno ke tim û tim ser nêkuyîme, hama ewro sarê Dersîmî nê rozû, rew urzenê, kincûnê rindekû kenê pay, verê xo çarnêne tîjî, minete kenê:
“Xiravîye şêro, rindîye bêro
Tarî şêro, roştîye bêro
Serd şêro, germ bêro
Dismenîye şêro, dostîye bêro…” [Çime: Pirdosûr-Denzek ra; Mercan Gul, Gavrağ ra; Saray Eroglu]
Hawtemalo Qiz/Newe Martî:: Hesavo khan ra 7-9 marte der o. “Hawtemal de sojîya germe kuyîna binê hardî; vore viloşîna ro, cemed xo verdano ra, çhemî ginenê de. Serre Newê de sare kena. Endî usar o.” [Munzur Comerd, Kırmanclar’da Newê Marti ve Hawtemal Kutlamaları]
Hawtemal ser o Saît Baksî jû kilamê de nîya vano:
“…
Erê Heq mirodê ma bikero,
Çênê sosina mi Hawtemalo Qiz de,
Hawtemalo Pîl de dar û berê comerdî,
Bextê ma rê yeno sizde
…”
Pasawo newî endî taxtê xo de nîseno ro. Na roze endî sewê dergî qedînê, sodirî benê dergî. Hesavo khan ra 9ê marte, hesavo newî ra 21yê marte wo. Sodirê na roze tayê cawû de pîlê çêwû adir kerdo we. Hetê dûyê no adirî ra mîjdanê wusarî vila kerda.
Ûşîre ya kî astomîye ra xete oncîya ke dorme çêyî sure bo. Henî îman bîyo ke o çê qusir û bela ra nîya sevekîno.
Tayê cawû de cemê sonî, pîlê çêyî vejîyê serê bonî, ravêr pîr û rayverê xo ver ra dima, zerê çêyî de çand tenî însonî, pisingî, kutigî û axire de çand tenî heywanî ke estê, heme jû ver ra jû kemere na ro. Roza bîne, bine keme ra kamî de ke miloçikî bîyê top, henî îman bîyene ke a serre rizke aye/ey ra benê çêfin. Na sevet ra aye/ey rê hurmete kî jêdîyene. Ê ke halo xo rindo na roze gêrme pozenê û vila kenê.
Na roze, serva çênekê û xortê ozevû, nonê solinê hurdî pêsenê. Nê, serê bonû de nanînê ro. Mîrçikû nê kamjî het ser ke berdî, îman kerdene ke o hetî ra zewejînê.
Amayena na roze, amayişê leglegû ra mîjdan bena. Sarê Erzinganî amayişê leglegû ser o vanê: “Heşt de nînê, new rê nêmanenê.” Leglege paço gonin ke ardo tengîye, kelê nonî ke ardo hîr û bereket, savun ke ardo merdene jêdîna vajîya. [Çime: Têrcan-Bulmuş-Palanga ra; Fîkrîye Arslan]
Tayê cawû de 7 heykelê qizî virazenê erzenê wertê mîr. Nînû ra heme jû, jû mirad nîşan kerdo. Waxtê werdene de kamî ke ravêr ê xo dos kerd, mirodê ey yeno hure vajîyo.
Na roze, gereke howt çê de howt sifre ronîyê. Dima xortî jû ca de, bîlanî jû ca de yenê pêser. Jûvîn de yaranîye kenê, kilamû vanê, jûvînî rê sanikû qesey kene.
Na roze jêde ebe şênitîye vêrena ra. Bava nezdî ra:
“Heval heval kata şî
Hetê warê Heqî ro şî
Dake be Bakî ra kata şî
Non-ro guret dima şî/bizike gurete dima şî.” [Munzur Çem, Dersîm Merkezli Kürt Aleviliği, Vate Yay. İst.2011. s.61]
Qomê ma na roze cîranûnê xo fetelînê, ê ke jûvîn ra heredîyayê benê haşt. Ê ke feqirê, ê ke nêwesê sifte çêyê înû rê benê meyman. Eke bî son, zerevet û şîr pozenê, jûvînî silayîye kenê.
Tayê hire rojî ebe qeydeyê Rocê Xizirî, roce kî pêcenê.
Hawtemalo wertî: Jêderî Dersîmo zerî de esto. Tayêne ra gore, marte de çarsemewo diyin o. Na roze sonê 7 hênîyû ra awe anê. Na awe ra sit amen kenê.
Hawtemalo pîl: Hesavo khan ra 17ê marte der o. Tayîne ra gore, çarsemewo hîreyin o. Tayê sewelete ra sonê leyê darû de vindenê. Eke secda darû ke dîye îman beno ke o/a zerrê pak o/a û miradê xo beno. Îtîqatî de na roze; dar û ber, hard û asmên yeno secda, hama teyna dara merxe secda nêkena. Vatena pîrike Mercane ra gore; “Xizir jû turîkê xo keno bavokê dara merxe. Heme çî ke amo secda, dara merxe xo be xo fikirîya. Vato, nika ez ke secda kerî turîkê Xizirî lizgeyê mi ra xeleşîno ginena war. Jû qulo xam, teyr-tur, mor-milawunî ke dest ney sernê ez Xizirî rê çi cav dan?” Coka heme serre dar û ber yeno sizda, hama dara merxe secda nîna. [Çime: Pirdesûr-Mêçîye ra; Mercan Ateş]
Na roze, zerê Hardo Dewres heme çî cem gîredano. Na roze çhemî xusenê, hênîyû de awe jêdîna.
Hênî ra ya kî çhem ra awa zalalê simîna ke rezê xo reyna pak bo. Hona ke theyr-tur, mor-milawunî awe nêkutê, ravêr gereke homete awe bikuyo. Çike îtîqat ra gore; înson ke înû dima kot awe, dezê înû awe ra kuno xağê însonû.
Oncîya na roze awe gîredayîye, ebe minetû domonû rê pirokenê ke nêwes mebê. Destê xo ra awe pisknenê dêsûnê çêyî, çîmîyê çêyî ke ê kî morim memanê. Tayê awe pisknenê gomê malî û axure kî ê kî nêweşîye mecerê. Tayê kî ebe mole ra mîyû, bîjêkû û naxir mor kenê ke bijêdîyê.
Tayê na roze nuxrî (domono verên) rusnenê, o kî sono dara şîlane ra jû lizge birneno, ano. Dima na lizge qilasnano ra û keno di gilorik. Giloriko qiz ra domonû, giloriko pîl ra cênî û camordû vîyarneno ra ke heme dem wes bimanê. Na merasim de kam ke oncîno şîlan rê gereke pay ra vinde ro û verê xo kî hetê tîjî biçarno. Jû minete de nîya vajîyo:
“Ya tîja sodirî ya Mehemed!
Ya wayîrê dîna
Çi qeda û belayî ke estê
Serê sarrî ra def bike” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Saray Eroglu]
Na roze ra tepîya endî îman beno ke zimistan qedîno. Na roze awe gîrenenê. Na awe pisknenê heme ca ke endî zimistan peyde bimano. Vanê:
“Serê hardî vora sipîya
Binê hardî sajîya sûr a
Endî wusar bêro, zimistan şêro.” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Saray Eroglu, Qiymet Dogan]
Hawtemalo pîl de bava ke amo, cênîyû lawo şîya do gîredayene. Bava ke qaytê la kerdo jêde nîya vato:
“No suziyê domonû yo
Çi dez ke esto uca gîredîyo
Fekê kutikû, fekê vergû, fekê dismenû
Jûyo ke ma cunîno
Fekê pêrune gîrede.” [Çime: Pirdosûr-Mêçîye ra; Mercan Ateş]
Nê rozê hawtemalî ke vêrdî ra endî cayê xo danê pîre.
