Raa Haq coğrafyasında Zımıston (kış) üç aydır. Asma Gaxan, Asma Xızır, Hawtomal. Bir diğer adı. Gaxan, Çıle ve Qucike dir.
İki kelime ile tarif edilen kış: “Darlıktır, yokluktur.” Yılın en zor ayları. Raa Haq inancında yılın en kutsal aylarıdır.
Peki neden kış ayları en kutsal aylar? Özelliği nedir? Halbuki en ağır, en zor, yoksulluğun belki de en had safhaya vardığı aylar. Raa Haq coğrafyasında insanlar didinir, çalışır, çabalar. Tek amaçları vardır. Zımıstonu kayıpsız, sağlıklı atlatmak. Bahara ulaşmaktır. İnsanlar için, hayvanlar için üç mevsim kışın hazırlıkları yapılır. Temel gıda maddeleri depolanır. Un Xararlara doldurulur. Günlerce değirmen başında beklenir. Peynir, çökelek deriye vurulur. Yağ teknelere konulur. Hayvanlar için ot saman mereklere doldurulur. Deyim yerindeyse bir karınca gibi çalışır, çabalarlar.
Zımıston akşamları insanların en fazla bir araya geldikleri anlardır. Karşılıklı ziyaretler yapılır. Daha televizyon ve Radyo yokken, sobanın etrafına çömelmiş çocuk, büyük, kadın ve erkekler bitmek bilmeyen masallar ve hikayeler ile akşamlar süslenir, adeta efsunlanırlardı. Aralarında yaşanmış gerçekler de masal gibi anlatılır, dilden dile bir sonraki zamana taşınırdı.
Tüm çabalar çekilmez kışı, çekilir kılmaktır.
Yılın bu bu en kutsal aylarında paylaşımın, dayanışmanın, sevginin ve saygının zirve yaptığı aylardır. Yoksula el uzatıldığı, kimsesize sahip çıkıldığı aylardır. Kutsal aylar seçilmiş olması tesadüf değildir.
Bu üç kutsal ay Raa Haq inancında dayanışmanın, sahiplenmenin, darda kalanın yar ve yardımcısı olmayı temel kılar. Zımıston fakirliğin, fukaralığın insan bedenini sarstığı, tüm bedeninde his ettiği aylardır. Bunu aşmanın yolu dayanışmadır, birlikte hareket etmektir. Fakire, fukaraya el uzatmaktır. Raa Haq inancı insanı merkezine koyduğu için, Zımıston de dayanışmayı zirveye çıkarır.
İnsanı kırmamak, üzmemek, küçük düşürmemek temel ilkesidir. Yardım eli uzatılırken buna itina gösterilmelidir.
Tam da burada üç Bımbarek Ay devreye girer.
Gaxan, Xızır ve Hawtomal’da lokmanın verilmediği gün yoktur.
Kalo Fadık geleneği sıradan bir eğlence değildir. Kal ve Fadık yanlarında yüzlerini kömür ile boyamış korumaları ile ev ev dolaşır, temel gıda maddeleri toplarlar. Bunlar un, şeker, ve yağdır. Bunlar Zımıstonun temel gıda maddeleridir. Ardından köyün en fakir ailesinin evine gider, kendilerini misafir olarak kabul etmesi ricasında bulunurlar. Ev sahibi kendilerini kabul eder. Ev sahibinden kendilerine helva yapmasını isterler.
Evin anası kendilerine helvayı büyük özen ile pişirir. Kal, Fadık ve korumaları helvasını yer, geriye kalan malzemeleri eve bırakır, teşekkür eder giderler. Hiç kimse kırılmaz, küçük düşürülmez, ev sahipleri onore edilirler. Bu şekilde ihtiyacı olan bir aileye de yardım edilmiş edilmiştir.
Çocuklar da tek tek evleri dolaşırlar. Kendilerine ceviz, meyve kurusu, leblebi ve şekerleme verilir. Günlerce topladıklarının sevincini yaşarlar. Onun için Gaxan’ı herkes dört gözle bekler.
Asma Xızır, tam dört Hafta devam eder. Çılenin ikinci haftasında başlar. Qucik ayının ortasına kadar devam eder.
Her hafta bir yere uğrar. Bu dört hafta boyunca lokmalar dağıtılır, her ev en az dört Miyaz (lokma) dağıtır. Mezarlar ziyaret edilir. Ziyaretlere gidilir, çıralar yakılır, konu komşuya Xızır Miyazı dağıtılır. Xızır ketesi pişirilir, kurbanlar kesilir. Kesilen kurban son gramına kadar eşit bir şekilde parçalara bölünür, dağıtılır.
Bir de Bıcıka Xızır vardır. Saç altında pişirilir. İnce ince doğranır. İçine üç dilek ağacı konur. Kim bulursa dileği yerine gelir.
Bekar kızlar ve delikanlılar lokmadan aldıkları hamuru evin bacasına bırakır. Lokmayı alan kuş hangi yöne doğru uçarsa rivayete göre o taraftan evlenirler.
Hele şu tuzlu yenen yemek, ardından içilmeyen şu, rüyasında kendisine su verecek olan kız ve erkeğin heyecanı. Belki gözlerine uyku bile girmez, öylece sabahlarlar.
Sabahın erken saatlerinde anneniz çeşmeden getirdiği temiz suyu üzerinize serper, su kadar temiz ve uzun bir yaşam dileğinde bulunur. Aynı şeyi hayvanlar içinde yapar.
Bir de Xızır Kavutu pişirilir. Sofralar kurulur. Kaşığını alan Kavutu yemeye gider. Büyük küçük ayrımı yapılmadan herkes sofraya oturur, kavutu yerler.
Ve Hawtomal ile birlikte havaya, toprağa ve suya düşen “Ro” (can).
Gaxan, Xızır ve Hawtomal sosyal dayanışma, yoksulluğun yokluğun ve zorluğun birlikte aşılmasının adıdır.
Zımıstonun çetinliği, yokluğu şenliğe dönüşür. Raa Haq coğrafyası tam bir şenlik yerine döner. Zorluklar, yokluk olabildiğince aşılmaya çalışılmıştır.
Bahar ile birlikte Raa Haq coğrafyasında her şey yeniden doğar.
