Zon kîlîtê dîna yîsonîyo. Zon berfekê borzaluno. Bêzonî borzalî nê benê. Yîson derd u kulê zerê xo, esqê xo, vatena xo, eve zonî ano ra zu. Şîwareyî u lawukî eve zonê maye en rind vajînê. Duwayî kerdene jîyar u dîyarî, esqê kaînatî eve zonê maye wes vajînê. Wayîs u berbîs kî eve zonê maye beno. Zon însonetenîya yîsonî, rindenî u qolayenîya yîsonî, çerenî u semtenîya yîsonî belî keno. Zon hortê yîsonî de pirdo de delalîyo.
Zonê Maye Yîsonî Parçê Mahreme Yîsonîyo
Wendoxê zonu,zonê maye yîsonî kamîya yîsonî, parçê mahreme yîsonî zonenê.
Chrîs Molesey, “hewn vînayene, borzal kerdene, zovî zonu de borzalu çarnayis eve zonê maye benê’’ vano. Molesey ra perskenê; çaye zonê maye u zofzonu de qesey kerdene yîsonî re qedir ra?Vano; ‘’çutur ke dar ru berr a ju bavet mîrçike çîna, wu rî ra’’. Na qesu kî îlave keno. ‘’Ju miletî horte ra wedardene de en parço mühîm zono. Her zon serê dinalige de zovî ju asmeno. Her zon de qesê ke qesey bene, reng u bavetê yî zonîye. Oncî her kes en rind eve zonê mawa xo xo alacax keno. Her keşî ra gore kî zonê mawa yîsonî, en rind qesa zere yîsonî u borzalunê yîsonî asmenê dîna yîsonî de ano ra zu’’.
Serê dîna de 7 hazaru ra jede zonî qesey benê. Vatena UNESCO ra gore; Papau Yenî Gîne’de 8 mîlonî yîson weşîya xo rameno. Na dugele de 800 zonî qesey bene. Dîna de 2473 zonî, Tirkîya de 18 zonî waxto ke vînd ve. Hortê na zonu de zonê ma Kirmancîkî kî esto. Horte 100 serru de ke domanune qizu zonê maye nê musay, zonê maye de ke qesey nê kerd, wu zon tehlîke de qewul beno.
Ewro Dersîm’de durum tam kî nîyaro. Berdo peyeno ke zewejîyo, zewejîno, zonê mawa xonê zoneno, qesey nê keno, xora dûrî ceno. Parçe de xo say nê keno, parçê mahreme xo nê zoneno.
Cumurat ke Nîyoru, Wasto ke Tirkî ra Qeyir Zovî Zonu Horte ra Wedaro
Ronayise Cumuratî ra tepîya hardê Anadolîye’de xeyle miletî saredejî u sitamî dî. Hermenîyu, Saro ke Mislîman nîyo, Kirmancu hondê xo cirm onto, qirkerdîsu ra nê xeleşîye. Çond qirkerdîşî ame sarî serde.. polîtîka azbirnayîşî u azvurnayîşî se serra ke devam kena.
Konfûçyûs’î sa vato; ‘’ wastena sima ke ju miletî horte ra wedardayena, vere coyî zonê yî miletî horte ra wedarê’’ vato. Na qese ra kî belîyo ke zon kamîya miletuno, name miletuno. Eve zonê saru name saru vajîno. Zon ke hortê ra darîya we name yî sarî kî horte ra darîno we.
Dîna de haqa ke wendîs u musnayis, tê het de zonê maye de têdustîye de her sar xobivîno, binge bijero, zonê maye de mektevu de wendîs u musnayis bivîno. Seveta na wastenu Kirmancu ra qeyîr zovî ju miletî greve vêsanenîya merdene nê kerda. Çutur ke dîna de Eğîtîm- Sen ra qeyir ju sendîqa çîna ke zonê maye de wendîs wasto dîye sendîka rê dawa qapakerdene ya kerê. Nînu ra kî belîyo ke na hardu de zof zonu de, zonê maye de mektevu de wendîs u musnayîs saru rê kerdo tomete. Tirkî ra qeyir zonê sarê na hardu mektevu de nê musno, nê musnenê. Kirmanckî zonê maye de mektevu de wendîs wastene terorîsten saye bîya.
Mektevê ke Kirmanckî eve îmkanunê xo sarê na hardu kerde ya, yî kî kerdî qapan. Kirmancîye’de meketev ya kerdene terorîstenî dîye. Kirmancîye’de Rojneme u perlode ke vejîne niviskarê yî rojnamu eştî zere, vejayena rojneme u perlodu kî de vindarnayene. Kirmanckî name domanu kerd tomete, name dewu vurna. Ewro bîle name Dersîm ke ame vatene pêro pîya faşîsten de bene ju, ma sero heresanê xo kene. Xoverestena sarê Kirmancî zof çî de ave ameyene de xo musna, hama hona zonê maye de mektevu de wendîs u musenayîşî re çever ya nê bî.
Serra wendîşîya 2012- 21013’ne de wastena saru ra gore heşte de 2 saatî Tirkî ra qeyir zovî zonê ke na hardu de qesey benê yî zonu ra qurs dîyayene qewul kerde. Hama wastena saru heşte de 2 saatî nê, her daîm her roz, dersu butîne zonê mawa xo de musayena. Zonê maye ra qeyir 2-3 zonu kî musayene waste xo ra gore musnayene kî haqa.
Demoqrasî, Hukuk ,Haqîqat Her Keşî rê Lozimo, Yilazê Her Çîyo
Ewro Tirkîya’de tarî xo virende u şartê sîyasetî de ke yîson nîya da; linge rew demoqrasî u xoserîye u haştîye re motajîya na hardu zofa. Sare dezê eqonomî kî na meselu ra gore ye. Demoqrasî u xoserîye rast kerdene de gama en mûhîme kî zonê moye u zofzonu de wendîs u musnayis salix dayena. Haqîqatî eve na tore na welat de binge cenê. Raştîyenîya yena horte, birayenîya sarunê na welatu nîya bena rastê. Têdustîye de eve zere weşîye, weşîya xo rameyenenîya bena tê ra.
Na hardu de ju ra zof sarî estê, ju ra zof zonî qesey bene. Haqa ke her Zonê maye de mektevu de wendîs u musnayis bivo, kamîya saru her vizeyê welatî de xo bimusno. Dewlete serva kamîya saru u zonê mawa saru mektevu de ûnîverstewu de programu virazo, bigurîyo.
Tometa zonê maye u zofzonu de wendîs u musnayis ke darîyawe, hem sarê na welatî xu na welatî ra ju zonenê, hem kî kamîyana welatî jedîna, zonaxenîya her keşî zonê mawa her keşî de yena ra zu, adet u tore saru u kultirê saru sevekînê, eve na tore kî kamîya însonîyetenî bena xezna de girse.
Demoqrasî u huquq yilazê sarunê dîna wo. Her sarî re, her dugele re lozimo. Demoqrasî ke nê bî, saredejî jedînê, faşîzîm binge ceno, zorbajenî jedîna, însonîyetenî birayenî u haqîqatenî ra sarî kunê ra dûrî. Ewro dîna alem zoneno ke Tirkîya’ de demoqrasî kî huquq kî darîyo we. Zonê saru, kamîya saru, zonê mawa saru nas nê beno. Ju milet, ju zon, ju dewletê vatene, vatena se serruna. Na vatenu ra roze dûrrî nê kotî, vatena demoqrasî u huquqî de sarre na hardu nê ard pê ser.
Omrê Zonê Kirmancîye Ma Sarê Kirmancu Dest de ro.
Gül Kapar‘e verşîyayena Bîlgî Ünîversîtesî de Estemol’de zonê Kirmancîye ser, cînukunê Kirmancu de qeseykena. Na cînîyu ra vatena di tenu ma ra gore zof mûhîma. Juya xo: ‘’Na zon çîk re beno ke? Eke tuway re bivîyene dewletê tomete nê kerdenê.’’ Juya xo kî: ‘’ Na zon ke bîvîndî merdena ma butîna. Kalîkê mi, pîyê mi seveta na zonî seveta kamîya xo sarê xo da, ewro tornunê xu zonê mawa xo de nêşkîn has ke rî.’’ Tometkerdena dewlete, polîtîka azvurnayisê dewlete vatîsê cinika virene de xo kerdo eskera. Vatena cinika pêyene kî vatena vîjdanê sarê Kirmancîya. Her çî na di çekû de en rindek yenê ra zu.
Ewro bare vile ma wo ke; domano soye ke mawa xo ra ame dîna, ma gune yî de zonê maye de qesey kerî me. Zere çeyî de, bazar de, cîranî de, çarşû de, her caye weşîya xo de zonê xo de xo bîyarme ra zu. Asma vervê ma festîvalê Dersîm’ î yo. Na festîval de ma gunê kamîya xo, zonê xo, tarixe xo, xozawa xo en virende bîyarme ra zu. Eve zonê mawa xo na festîvalî bikerîme.
Roştdar u zonaxenî, xo nas kerdena. Kamîya xo, zon u tarixe xo ave ardena. Serva na meselu peroz u pesowe gureyena. Omrê zonê ma, ma sarê Kirmancî dest de ro. Ma çiqa ke weşîya xo de guret honde omre xo beno derg, beno miqerem.
Hasan Ali Kılıç
