Roşanê Gağanî, gundo verên ra hata na waxt, wertê kirmancû de torewo muhîm o. Roşanê Gağanî, wertê homete de rindîye û birayên o. Serrnewe rê xêr ama vatiş, serra verêne oxir kerdiş û asma Xizirî rê rayê rakerdayişo. Roşanê Gağanî, serrnewe de Hardo Dewres û asmêno khêwe rê minetkarî yo.
Gağan, hetê Dersîmî de nameyê asma des û diyin o. Serrnameyê Dersîmîjû de kî asma zimistano verên o. Gağan tayîne ra gore, “kortika ga” wo, tayîne ra gore kî latînkî ‘kaland’ ra yeno û mana xo kî serrnewe wo. Tayîne ra gore kî çekuye hermenîkî “gaxant” ra kuto kirmanckî. [Erdal Gezik-Hüseyîn Çakmak, Raa Haqî-Riya Haqî, Kalan Yay., Ankara. 2010, s.84] Gağan, tayê cawû de kî “kosegelî, serserre, gaxen û gaxon” ra kî zonîno. Tayê arêkerdoxû ra gore; no roşan, dewamê roşanê zerduştênî “Gaxanbar” o.[Munzur Çem, Dersîm Merkezli Kürt Aleviliği, Vate Yay. İst.2011. s.57] Kakayî û Yaresanû de nameyê na roşanî “Mernewî” yo.[Munzur Çem, Derheqê Gaxanî de Nîvis, 18 Aralık 2017] Ga-ğan, zonê dewleta Akadî de çîvê serê îştîrîyê ga wo.
Destpêkerdena Gağanî
Kirmanckî de asma Gağanî, hesavo khan ra 13ê gağanî de sifte cêno û asma çele de hata heftêyê verênî dewam keno. Dersîm de hesavo khanî ra gağan 20 roze, çele 40 roze dewam keno. Roşanê Gağanî, zafê kokimûnê ma ra gore hesavo newî ra 21yê gağanî de beno bimbarek. “Pasawo Serra Newîye” na sewe dîna vurneno. Na roze ra dima roştîye, verva tari de hervê xo qezenc kena. Sarê Dersîmî na roze tidarîkê zimistanî (qarme, ron, tirşî, thoraqo husk û êb.) kenê ra. Roşanê Gağanî deva-deve di hefte dewam keno.
Khalo Gağan/Khalkêk
Roşanê Gağanî de bara girse ê Khalo Gağan o. Khalo Gağan; poro sipe û herdîsa sipêyî ra donê Xizirî de jû kokim o. Khalo Gağan ebe dest de uşîre mordemo sipêla wo.
“Serva khalkêkî viraştene; gunê na çîmî pêro rew ra hazir bê. Kincê kortkinî (kincê çirrbîyayî ya ki polkerdayî), pirç ra hêrdîsa derge, kulike, ardî ya kî wele, qayîs (mole, poldim kî beno) û muye ra zimelî… Serva Fatike viraştene; sifte fistano de derg ebe buzme, sala mîanî, kofikê serê sarî, hêramî, ya kî puşîye, kundirey, rês û rêştike, derjên û dêştêk kenê hazir… Mordemo ke bibo ´veyvike´; na kincûnê cênû têdîne keno pay. Ey jê hermete pîsenê têra, qilix-qiyafetê dey vurnenê.” [Hawar Tornêcengî, Khalkêk (Khalê Gağani), 13 Aralık 2018, https://www.facebook.com/notes/hawar-tornêcengi/khalkêk-khalê-gağani]
Roşanê Gağanî, 21yê Gağanî de (cîranê ma hermenîyû de 25ine de) siped çê be çê fetelayîsê Khalo Gağan ra sifte cêno. Domonî, cênîyî, camordî na roze serva Khalo Gağan û serrnewîye kincûnê rindêkû kenê pay. Gağanî de kawo Khalkêk kay beno. Leyê Khalo Gağanî de jû kî Fat Fatike (pîre) ca cêna. Fat Fatike; zaf rindek a û cênîya Khalkêkî ya. Hama raşt cênike nîya. Xortû ra jû kincûnê cênike cêno pira, kuno ra Khalo Gağan dima. Leyê Fat Fatike de jû ki Areb ca cêno. No Areb kî rîyê xo tenîya sova ra şîwax keno. Leyê Fat Fatike de fetelîno, aye qorî keno ke xortê dormî aye meremnê.
Nê kaykerû ra; khal ser o:
“Khalo kuyê dawul û zurna to
Kam cineno tamir û sazê to
Çayê honde derga uşîra destê to
Ne lawo çayê dana ma ro
Ma veyvika to ra se vato”
Veyvike ser o:
“Veyvika to rindek a jê çêna pasayî
Zern û morzîneyî kerdê pira asayî
Sarê û çimî naye de nêvindenê
Perr û payê xortûnê ma şîkîyayî”
Areb ser o:
“No çika şîya û sote wo
Bar nêonceno binde koto
Vîjêrî non werdo, ewro boxto
Hetê veyvike ra meşêrê
Sima nêdîyo se keno”, vajîyo. [Ali Dikme, Kızılbaş Dergisi, Sayı 81, s.5]
Vatena tayîne ra gore kî na kay de Khalo Gağan; “kokimo pasawo serra verêne, Fatike; na dîna, areb; serra newîye (rîyê arebî şîya wo, çike astareyê ey alemo batinî de vejîyo, hama alemo zahîrî de nêaso) kenê temsîl.” [Çime: Kemal Kahraman, Dersim İbadet Takvimi ve Ritüeller, 25 Aralık 2013/Berlin]
Tayê cawû de Khalo Gağan wayîrê çêwû rê nîya veng dano:
“Serê serre, binê serre
Kalik/Kalê Gaxanî na wo no çêver de amo zere,
Xizir çimê kesî pey de meverde! [Munzur Çem, Dersîm Merkezli Kürt Aleviliği, Vate Yay. İst.2011. s.57]
Roşanê Gağanî de jêde xortî û domonî sa benê. Dest de dawul, dawul ke çîn o teneke cinenê. Çê be çê fetelînê û “Gağanê sima bimbarek bo” vanê. Zereyê çêyî de jêderî bêveng manenê ke wayîrê çêyî înû nas mekero. Cencî kêwanîya çêyî ra çîmî wazenê. Kêwanîya çêyî ke çimtengîye kerde nata fîçêge vanê:
“Gağan o gağan o
Cizikê saxan o
Awe ke dana, xatun a
Awe ke nêdana, del a.” [Çime: Pirdosûr-Panciras ra; Alî Ay, Nuran Ay]
Hem her çê ra halêta xo cênê, hem kî kawo khalkêkî ra qom fîne huyayiş, jûvînî de yaranîye kenê. Verê çêverî de govende oncenê. Eke bî son çîyê ke arê kerdê, cênê sonê jû çêyê fiqarî de pozenê. Çîyo ke mend, ey kî dane wayirê çêyî. Hata verê sodirî tamir cinenê, kilamû vanê, reqeşînê û govendû oncenê. Nîya serrnewîye bimbarek kenê. Roşanê Gağanî de halêta Khalo Gağan û xortû; wayîrê çêyî çi ke da, o wo. Dendik, lewlevî, findiqe, eskize, qawute, qaxi ûêb. Khalo Gağan çîmî ke guretî nîya gulvang do:
“Sima rizkê xo ra danê ma
Xizirî kî sima do
Loqmê sima qelxanê az û uzê sima bo
Xizir sima û azê sima binê perrûnê xo sano
Neqû sima û azê sima ra dûrî bero
Motacê mixenetî mekero
Xizir sima û azê sima rê heval bo
Çi mirodê sima ke esto bikero
Verê xo sima ra meçarno
Loqmê sima qewul bo, çêyê sima şên bo.”
Tayê, Khalo Gağan û Noel Baba kî jû saye kenê. Hama henî zonême ke Khalo Gağan, jêde Xizirê ma ano ra ma vir. Çike Xizirî ma jêde hêkatû de homete dîyar keno, qilafetê kokimî de çêwû fetelîno û çîmî arêkeno. Gağanî de kî Khalo Gağan jê Xizir çêwû fetelîno. Hama Noel Baba teyna serrnewîye de domonû rê çîmîyû keno vila. Na derheq ser o ney kî vajîne. Qomê cîranî, jûvînî ra tayê çîmî helvet gureto. Henî zoneme ke no, qomû rê nê beno tomete, ne kî beno serevde. Çike no wertê qomû de, heqa cîranîye wo.
Cayê Danîyû
Cayê danîyû Gağan de zaf giran o, çike danî rizkê çêyî musnenê. Siped ra kewanîya çêyî danî ke potî, tayê çêwû de werînê, tayê domonû rê kî bare benê. Tayê heqa awe vajînê, erjînê awe. Tayê heqa Hardo Dewres vajînê û pisknînê binê dar û ber. Tayê kî axire de çand heywan ke estê di qatê înû la ra gîredînê û çêranê axirê de dardê benê. Tayê kî serê hênî de pisknenê hard ke theyr-thur biwero.
Cayê Awe
Destê sodirî de cênîyê çêyî ebe tencikû sonê hênî ra awe anê. Înû ra gore; awe, serrnewîye de deyrayîye ana. Na sevet ra awe çê de û axire de pisknenê her ca. Tenê awa jîyarû kî qulva çêyî ra ebe gulvangû pisknenê zerê çêyî ke rizkê çêyi bijêdîyo. Ebe avêlik zerê çêyî gez kerdêne. Şêmige ke gez kerdêne vatêne: “Serd şêro tever/Germ bêro zere.” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Qiymet Dogan]
Cayê Jîyar û Dîyarû
Sipedê sernewîye de sarê çêyi nîyazûnê xo guretêne, şîyêne verê jîyarû. Pêserayî ebe minetû benê vila. Sifte nameyê Pasawo Newî ra, dima pêro nameyê bimbarekû ra çileyî vêsnene û pasawo newî ra miradê xo waştêne:
“Ya qilawuzê hêsa û musa!
Ya qilawuzê Ana Meryeme
Bêtere, bê gumanênî me dê
Cirm û cîhan rê bêrê comerdîye.
Ya sinsila newîye!
Vera to yeme
Bê ram û comerdîye
Çêverê xafil û bêterû ca de
Çeverê riza xo rake
Bê çim û ram kerem
Cirm û can homete rê
Sevevê xêr bivêne
Kose jû de kî
Azê ma rê sevev bivêne
Ma destûne kesî ver meke
Kesî kî destûne ma ver meke.” [Çime: Têrcan-Bulmuş-Palanga ra; Yadîgar Arslan û Fîkrîye Arslan] Ê ke rocê bîyê, waxt ke bîyo tam, serê jîyarû de dev-rîyê xo şuto. Jûvînî de kelê xo birno. Ebe pêsare rocê xo kerdo ra.
Adeto Zerevete
Sewa serrnewîye de kewanîya çêyî, samî jêde zerevete ra dana viraştêne. Tayê cawû de zerê zerevete de hîre uşîrî darînê we. Nê uşîrî dara hêruge, alançe û vame ra virajînê, hama dorme de kamjî darê meywawû ke estê, înû ra kî virajînê. Dergêna her jû uşîre 3-4cm ya. Uşîrû ra jûye citkarên nîşan kena; jê hengajî ya. Uşîra jûye dewlemendênî nîşan kena, jê tac a; uşîra peynîye kî qismet nîşan kena, hem phon a hem kî thuz a. Uşîra qismetî raşta ke qismet kî raşt bo, durz bo. Nê uşîrû ra kes uşîra citkarên nêwazeno, çike cîtkarên guranayiş û feqirên a. Wertê zerevete de kam ke uşîra dewlemendên onte, vanê; serrnewîye ey rê deyrayênî ana. Helvet nê uşîrû ser o tayêna varyantê bînî kî estê. Vatena Haydar Karataşî ra gore; nê uşîrû ra jûye; wayîrê çêyî, jûye; wayîrê Hardo Dewresî, peyêne kî wayîrê malî nîşan kena. Uşîra verêne kam de ke vejîya, o werdo hewl weno û sanike wazeno. Wayîrê uşîra diyîne torjên cêno, sono darawa ke yemîs nêdena binê aye, yanê dare tersneno. Wayîrê uşîra peyêne kî malî biwerê deyin, danîyû piskneno zerê axire. Xidir Muzir, mesela wayîrê uşîre û torjênî ser o nîya nusno:
“Dare, dare!
Cêna bîje,
Nêcêna ez to birrnon.” Çê ra veng danê vanê:
“La lao!
Mebirne, mebirne!
A dara baqila,
Emser cêna,
Zaf yemis dana!” Xort oncîya verremîno ci vano:
“Vindê rê bibirnî na nêcêna!” Çê ra reyna veng danê, vanê:
“Bê, bê!
A emser hêni cêna ke
Lizgê xo binê yemise de şîkînê!”
Cayê Zeyîye
Gağan de cayê torêyê zeyîye kî zaf berz o. Çike zeyîye emekdara çêyî ya. Zeyîye, çêneka ke çê ra vejîya yanê; zewejiya a wa. Vanê; “Zeyîye ke şîye, tîj rîyê asmenî ra vindena nîyadana, zeyîye haşta ya kî heredana. Bara xo rê rajî ya, ya kî nîya.” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Elîf Dogan] Na sevet ra Gağan de çêyê pî ra halêtê giranî sonê çêyê zeyîye. Nê dewlemendêna çêyê pîyê zeyîye ra gore vurîyê. Tayîne ra zern û şêm, tayîne ra malo qiz, tayîne ra kî pereyî ûêb. şîyê.
Xêrê Merdû
Gağan de toreyo muhîmî kî xêrê merdû yo. Roza phoncsemîye de kewanîya çêyi rew urzena ra, ravêr lozine kena pak. Hetê ra kî ardû ron de têvdana erzena zerê adirî. Na tore rê vanê; “Arderu”. [Hawar Tornêcengî, Khalkêk (Khalê Gağani), 13 Aralık 2018, https://www.facebook.com/notes/hawar-tornêcengi/khalkêk-khalê-gağani] Hata o waxt çê de çand tenî merdeyî ke vejîyê serva her jû, jê werdê mîrçikû mîr kenê gilorik. No mîrî nameyê merdû ra erzena zerê adirî. Hetê ra kî minete kena: “Hardo Dewres, asmeno khêwe/Ti sahad be/No xer xerê…(nameyê meyit darîno we) yo/Dest-ro biresne/Xeverê xiravinû ci rê meresne/Royê înû tengîye de meverde/Wesûnê ma kî/Xatirê binê lingûnê înû sane.” Zovîna jû duwa de: “No nîyaz, nîyazê Xizirî bo, az-uzê ma bine perrûnê xo sano”, vajîno û çê be çê vila beno.[Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Qiymet Dogan] Henî îman beno ke na bowa ke vejîna, sona, resena dest û royê meyitû. A dîna de înû ver de bena qelxan. Tîja merdû ke hona ko ra nêdarîya we, sonê mezelû ser de çilawû vêsnenê, minetû kenê. [Çime: Pirdosûr- Gavrağ ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Rocê Gağanî/Rocê Duzgi
Rocê Gağanî hewtewo peyênê gağanî de, roza disemeyî sifte cêno û hîre roz (seseme, çarseme û phoncseme) roce pêcêrîno. Roza Phoncseme cem virajîno, yanê venga Heqî dayîno. Her kes nîyazûnê xo cêno, sono. Ver û pêyê venga Heqî de jûvînî de kelê xo birneno. [Çime: Elif Doğan, Saray Eroglu] Homete, nê rozê zimistanî gosehîra bîvêro deyin, minetûnê xo kena. Sifte Rocê Gağanî kî jê rocê Xizirî aşîrû fetelîyo. Dev-rî ke şuyîyo tayê minetû de:
“Ya pasawo khan, xêrweşiye so, oxirê to rakerde bo
Ya pasawo ke nişto ro, ti weşiye, berekêt û haştîye bîya
Xêra xo wertê hometa xo de vaze
Risko xêr made…”
Hêza velgî: Gağan de toreyo binî kî hêza/çêrika velgî çirang vera kerdene bîya. Henî îman bîyo ke malê çêyî jêdîno. [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Kurumê lozine: Gağan ke vejîya, lozine ebe wuşîre sanitêne we. No kurum kerdene teneke eştêne nahet û dohetê çixirî. Henî îman kerdo ke pasawo newe na çixir de rêça xo verdano. [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Qilê Gağanî
Gağanî de qileyê girsî erjîyê lozine. Pêro çî, tiramîya na qilewû de pojîyê. Gağanî ke xeleşîyo, qila peyênî ra çi ke mendo hata usar dardo we. Malo ke vejîyo tevera çêrexîyo, sito eyo verên ebe na qile gîrenîyo. Henî îman bîyo ke hîr û bereketê çêyî jêdîno.
Qesewo Peyên
Roşanê Gağanî hetê Dersîmî, Erzinganî, Gimgimî û Sêwaz de wertê kirmancû de kî hona vînd nêbîyo. Waxto verênî de Wan, Çewlîg, Semsur, Erzîrom, Qars de wertê Alewîyû de kî no roşan bimbarek bîyo. Ewro Dersîm de Pulemurîye û Pulur de, Erzingan û tayê dewletû de sarê Dersîmî hona bimbarek kenê.
Toreyo Gağan, wertê homete gundo verênî ra hata nika phoştdarîye, dostîye, rindîye û haştîye ano ra vîr. Na tore, hetê ra zimistan nîşan keno, hetê ra kî mîjdanê serra newîye dano. Khalo Gağan kî jêde wertê feqirîye de ma rê bare kerdene salix dano. Khalo Gağan, zagonê ma de hetê ra Xizir, hetê ra însano kamîl ano ra vîr. Helvet na tore de cayê Roşanî zaf giran o. Na roşan de zereyê her kes virajîno. Kes, kesî ra heredayî nêmaneno. Na roşan de jûbîyayenena ma esta, haştîye esta, kay esto, govenda sarê ma esta, çêf esto. Hetê corî de qal kerd, tayê cawû de hata nika toreyo gağanî dewam keno. No helvet zaf çîyo de rind o. Hama tayê, hona jêde hawrê qiymetê na tore nîyê. Zafê tenî na tore zonê tirkî ra çîyo de tamasî virazenê. Her kes gereke bizono ke no îtîqat ebe zonê dayike ra jû wo. Mineta Khalo Gağan, ebe zonê dayike virajîna. Mineta Hardo Dewres û asmêno khêwe ke çarna tirkî, henî zonê me ke wayîr qe gos nêdano!
Daimi Doğan
