Raa Heqî de cayê Xizirî; goreyê alewîyê cayê bînû ra tenêna cayê berzî der o. Çike Wayîrê Raa Heqî, hem hetê xoza ra hem kî hetê îtîqatî ra tayêna jêde tengîye onta. İtîqat de Xizir; amnon, payîz û zimistan de kowû serî de, asmê usarû de jêderî çhêmû, golû û dengizû serî de fetelîno. Çike Xizir, Raa Heqî de wayîrê xoza saye bîyo. Yanê; koyî, deştî, tumî, olaxî, gavanî, çhemî, golî, dengizî, kemer û kuçî, dar û berî, teyr û turî, mor û milawûnî ûçb. pêro ey ra pers bîyê. Na sevet ra bêterê xozayî; zerzele, laşer, hewrês, hezaj, vêse, pukeleke kî ey ra pers bîyê. Homete, tengîya nînû de venga Xizirî do. Dersîm de zimistan her dem çetin vêrdo ra. Hetê werdî ra, hetê raa û welaxû ra kî zaf tengîye onta. Hetê îtîqatî ra kî goreyê cayê bînû ra zordarîya xo jêde bîya. Çike hem zaf cavurîyê hem kî tersê bêbextîye, tevera zafî qomî qewulê Dersîmî kerdê. Helvet nîya waşto ke mêrasê ‘Kirmancîya Beleke’ payra bimano. Bêguman, tengîya giranîye hetê dewlete ra onta. Dewlete misliman nêbîyê
deyin, heme çî kerdo manê, hardo dewres serî de her dem tertele no ro. Nê pêro sevevû ra, çimê wayîrê Raa Heqî de Xizirî zovina ca der o:
Xizir, wayîr o.
Xizir îdarekerdoxê xoza wo.
Xizir, ardimkarê sata tengî yo.
Xizir, xelasê xelasû yo.
Xizir, wayîrê çerx û perwazî yo.
Xizir, wayîrê rame û comerdîye yo.
Xizir, wayîrê hîr û bereketî yo…
Dersîm de Xizir ke name kerd; Xiziro Xêlas, Xiziro Nebî û Xiziro Eylas vajîno. Hesavo khan ra asma Xizirî, asma çele de heftewo verênî (eke tam o) de sifte cêna. Serrnameyo Mîladî de na asme, letê Çeleyî ra dima, heftewo tam ra, hata letê gujige dewam kena. Çike wertê Serrnameyo Rumî ve Serrnameyo Mîladî de 13 rojî ferq
estê.
Dersîm de Rocê Xizirî serva aşîrû, verênî de jû asme çerexîyo. Çike îtîqat de Xizir, pêro aşîrû rê beno meyman. Gundê verênî de henî îman bîyo ke Xizir, “Hewz” ya kî “Bono Pil” de aşîrû rê bîyo meyman. No roce heftewo verên; Şêxsenû ra sifte cêno. Heftowo diyin reseno; Demenû, Heyderû, Alû, Arezû, Karsanû, Lolû, Bolû. Heftewo hîreyin; Kuresû û Seydû, heftewo peyên; Dewres Cemalû, Axuçanû, Sari Saltikû û aşîrê bînû ra qedîno [6]
Rocê Xizirî, hîre rojî; seseme, çharseme û phoncseme pêcêrîno. Çayê hîre rojî pêcêrîno? Vatena Gürdal Aksoyî ra; “Wayîrê Raa Heqî, Êzîdîyî û Ehlî Haqû de roceyî hîre rozî pêcêrinê. Bingeyê rocewû zovîna bo kî nê edetê Zerduştû ra amewo.” [1] Nê serrûnê peyênî jêde marîfetê komelê Ewropa ra nê rojî vurnîyê. Çike înû tarîxê rocê Xizirî serrnameyo newî ra 13-14-15 gujîge gureto. No, henî hetê îtîqatî ra, henî kî hetê raştîya welatê Kirmancîye ra raşt nîyo. Çike welat de heme kes, hona persê pîr û pîrikûnê xo û aşîra xo na roce pêcênê. Hem kî nê rojî heme serre; seseme, çharseme û phoncseme rê raşt nînê. Çimê zagonê suke ra kî nîyada beno ke no qerar neheqî nêvêneme. Çike sukewû de ewro ne aşîrî, ne wareyî ne kî kirmancîye esta. Sarê ma sukewû de qe nêbo di-ase rojî zagonê xo rê wayîr vejîno.
Rocê Xizirî, jê rocê bînû sewelete saete 24.00ine de sifte cêno. Hama rocê bînû ra tenêna herey beno ra. Rocê bînû de, tîj ke ko ra şîye cêr fitara siknîna, hama rocê Xizirî de hata tarî fitara nêsiknîna. Henî îman bîyo ke Xizir serva jû zebanî kuto herey. Vanê ke no zebanî raa Xizirî gureta, waşto ke ey bierzo bindestxane. Xizir, hata ke ney ra xeleşîyo xeyle dem vêrdo ra. Na sevet ra rocê Xizirî, tenê herey beno ra. Rocê Xizirî de, jê Rocê Îmamû tometeyî çîn ê. Rocê Xizirî de, heredayeyî benê haştî. Cîranî, jûvînî rê benê meyman, nêwesûnê jûvînî dîyar kenê. Meymanê feqirî, pêro çêwu de nê rojî de jêdînê. Rocê Xizirî de fejîrê çharsemewo peyên de nîyaz pojîno. Serva no nîyaz, pesewe ra qile erjîna adir ser o. Na qilê ra; “Qila Xizirî” vajîna. Tiramîya ke na qilê ra vejîya, naye rê; “Tirama Xizirî” vajîna. Jû murdose ardû kî pisknenê na tiramîye serî. Tayê kî leyê nîyaz de qawute pozenê. Qawutê zaf bowa rindeke dana. Henî zanîno ke bowa qawute hata meyîtû sona. Na roze, kewaniya çêyî destê xo ra, awe pisknena zerê çêyî ke domonî bijêdîyê. Rocê Xizirî de dev-rî ke şut, tayê minetî kî vajînê:
“Roce gureto rocê Xizirî
Gul û cêmalî bîyê nurî
Roce gureto rocê Xizirî
Cem bîyê taliv û pîrî
Cevlan bide Astoro Qirî
Carê ma de êndi bê mekuye dûrî.” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra Elîf Doğan, Qiymet Doğan]
Ya Xizirê sata tenge!
To ra keme riza û minete
Hometa ho tenge de meverde
Hetê jû de kî ma û azê ma…. [2]
Ya Xizir!
Çimê ma û azê uzê ma
Rawû û olaxû ra meverde!
Risko xêr ma de
Ma û azê ma motacê mixanetî meke! [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Elîf Dogan]
Roza phoncsemeyî “xêrê merdû” dayîno. “Hardo Dewres asmêno khêwe sima sahadê ke no xêre… (eke xêre kamî yo nameyê ey/aye)”, vajîno û hîre rey darîno we û nanîno ro hard. Dima, “Axuyê serê rawû, ti xo het sane, bere destû birasne”, vajîno. Ciranî gereke na xêr verê şêmige de hard ra bîjêrê. Ê ke dewlemendê na roze
Qirvanê Xizirî kenê. Qirvanê Xizirî jêde amnon ra name beno. Koz de wertê malî de kamjî kî hewlo, o name beno. Ê ke besekenê roza phoncseme Cemê Xîzîrî kî danê gîredayene. Tayê ca de serê vore de, benê wela şîaye pisknenê dorme çêyî. Rêça Xizirî ya kî rêça Astora Qirrî ra fam kenê ke Xizir amo çêyê înû. Qawute: Qawute asma Xizirî de, waxto verênî ra hata nika, loqmeya hîr û bereketê çêyî saye bîya. Qawute serva hîr û bereketê Xizirî rê minete û silayî ya. Îtîqat de; “Xizir, çêwo ke qawute pojîye haydarê uca wo”, vajîyo. Serva qawute ravêr genim çînino we. Dima, no genim roza phoncsemîye sajî ser de kenê sûr. (Helvet ewro qusqane kî beno). Ney rê ‘bizereke/bîjêlîk’ vajîno. Bowa qawute henî rindeka ke îman beno ke resena royê meyîtû û milaketê xêrû. Bîjêlîk distare de rarîdanayino. (Ewro robot de kenê xivare). Tayê hurenda genim de qaxê murîye kî cênê. Dima nînû kenê zerê qusqane. Awa gîrenayîye verdîna ser, tenê kî sole erjîna zere. Genim na awe de kenê sûr. Dima heme kes bara xo cêno tavaxa xo. Zerê tavaxe de wertê qawute kenê çol. Ebe çemçik ravêr sarvet kenê zerî, sarvet ke tenê ont na rey kî ronê malî kenê ser û wenê. Tayê eke wazenê hurenda sarvetî de hemgênî kî kenê ser. Rocê Awe/Roca Rowalû: Rocê Xizirî de, sonê roza phoncseme, çênê ozevî û xortê ozevî, heme çîyê xo solin wenê. Awe nêsimenê ke hewnê xo de awe bivênê. Na rocê rê; “rocê awe” vanê. Awe çê kam de ya kî destê kamî ra ke simite, henî zanîno ke qismetê xo uca ra vênenê. Na roce dîna de ewro deva-deve “roza rowalûn” a. Kam çi zanêno, beno ke tarîxê na roze Dersîm de vezenê! Demê na rocê de gundê verênî de tayê roşanî kî virajîyê. Nê wertê “Ehlî Heqû” de “Roşanê Alî” ya kî “Roşanê Axa” ra name bîyo. Hermenîyû kî nê rozû; nameyê Mehr/Mîhr ra roşan bimbarek kerdo.[3] Mi rê henî yeno ke alaqawa nê roşanû û Rocê Xizirî teyna tarîxû der a. Gundo verênî ser o malumatê ma kêmî yê, hama ewro ya kî gundê pîr û pîrikûnê ma de mana xo jê ewro bîya.
[1] Gürdal Aksoy, Dersim Alevi Kürt Mitolojîsi, Komel Yayınevi, İst.2006,s.287
[2] Hüseyin Çakmak, Dersim Aleviliği: Raa Haqi,Ank.2013, s.130
[3] Gürdal Aksoy, age,s.108
