Çêneke Waştene: Serva çêneke waştene, pîlê aşîre ya kî pîlê çêyî ra kamî ke bîyê, ê şîyê. Bîlanê camatî: “Ma emrê Heqî guroto, çêverê sima de ameyîme. Eke sima kî raji yenê, çêna sima lacê xo rê wazeme” vanê. Camatê hetê çêneke ke çêneke da, ved cêrîyo, tarîxê nîşan birnîyo. Tayê dem kî tenê musade gureto. Şîyê hetê lacek de, lacek do perskerdiş. Eke pêqayîl bîyê hona çêneke da. Hata ke pîyê çêneke, çêneke nêda, camat o çê de werd nêwerdo. [Çime: Bulmuş-Palanga ra; Yadîgar Aslan, Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan]
Nîşan: Gundo verênî de, camatê hetê çêneke û lacekî nîşanê çêneke, qolind û halêtî ser o qesey kerdo. Ewro helvet zafê çî vurîyê. Qolind qe nêwajîno. Qolind ke serevde saye bîyo, na gêyîm kî heqa site maye hurendî gureta. Qolind dayîyo pî, heqa sitî dayîya maye. Halêtî kî hama hama darîyê we. Camatî ke her çî de ke ameyî têhure, qerarê tarîxê veyvî gureto. Endî hetê çêneke talaşa cez, hetê lacekî kî talaşê tidarikî gureto. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan, Bulmuş-Palanga ra; Fîkrîye Aslan]
Xeberdar: Sewa heneyî ra jû roze ravêr xortû, hetê çêneke rê xeberdar rusno. Hetê çêneke ra kel, voşn, kete, reqî ûêb waşto. Nînû îmkanê xo ra gorê çike do, no gureto ardo dewa xo. Na xort ke destê tol amo, xortûnê dewe no eşto awe. Na rey xortî sonê, dirxenîye ra bo kî halêta xo cênê, anê, pêro pîya pozenê. Çêyê çêneke ke feqir bîyo teyna; dik ya kî kerge guretê. [Çime: Têrcan-Bulmuş-Palanga ra; Fîkrîye Aslan]
Veyveyî: Veyve ra ravêr cîranû û naskerdoxû rê mome ya kî seker rusnêne û nîya silayîye kerdêne. Nê momî ya kî sekerî, jêde marîfetê hortû ra vila bîyê. Kamî ke silayîye qewul kerda herclix do. Na roze, çêyê zamayî ra çîmî kirisnêne. Jêderî voşn ya kî kel berdêne. Malê makekî risk mebirîyo deyin nêberdêne. Ron, bulxir, eskize ûêb. berdêne. Nê pêro pojîyene û meymanû rê vila bîyêne. A sewe jêderî hetê çêyê çêneke de manênê.
Sewa heneyî: Veyve ra jû roze ravêr kî hetê çêyê xinamîyû de “sewa heneyî” viraştêne. Hene, jêderî jû şînîye de virajîyene û naye ra reqesnêne. Dormê henî de sayê sûrî nayêne ro. Sayê sûrî lonê kerdêne û wertê înû de momî vêsnayêne. Sînîye jêderî destê çênekê ozevû de dayêne fetelnayiş. Meymanê veyvî sarvet ke simit, hurendî de pereyî eştêne sînîye. Hetê lacekî zern ya kî şêm kerdêne kafa çêneke, dima hene nayêne ser ke bereketê înû bijêdîyo. Bervîye ya kî cênika zoneyoxe, destê veyvike û zamayî rê hene viraştêne. Cênîyî û çênekê ozevî, dorme înû de reqeşîyênê. Na roze cezê çêneke mordêne. Ney rê “tevza cezî ontêne” vatêne. Pêro cezê çêneke kerdene lîsta. Sewa hene de jêderî hucbarê pîrî de emrê Heqî kî dekernêne.[Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan]
Veyveyê Dersîmî jêderî 3 rojî, hîre sewî dewam kerdêne. Veyvî, jêderî roza seseme destpêkerdê, sewa poncseme qedîyê. Ya kî roza yênîye deske guretê sewa bazarî qedîyê. Jêderî roza çarsemî denîskare rusna hetê çêneke. Çike roza çarsemîye roza xêre, roza Xizirî vênîya. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan, Têrcan-Bulmuş/Palanga ra; Yadîgar Aslan]
Denîskare/çêneke aspor kerdene: Merasîmo çêneke çê ra vetene rê; “denîskare” ya kî “çêneke aspor kerdene” vajîyo. Veyvike ke çê ra veta, birayê çêneke sandiqe ser de nîşto ro, hetê zamayî ra halête waşta. Tayê birayî kî ginê peyê çêverî, hata ke halête nêda hurendîya xo ra nêwelîyê. Dawul-zurna, hewa veyvike ke cinita, veyvike vejîya tever. Birayê veyvike nîseno astore, hata ke halêta xo nêgurete war nîno. Na astore, çêyê zamayî de nêqeşîna. Denîskare de di astorî bîyê. Hetê verî de astorê veyvike, werte de astorê bervîye bîyo. Denîskare de veyvike û bervîye ra zovîna kes bese nêkerdo astore cinîsê. Veyvika ke ebe xo nîşta astorî, serê astorî de rep vineta û ebe xo ama war xirt saye bîya. Bervîye, lacek dana virara veyvike ke rew domon bivirazo. Serva ney veyvike halête dana. Nê halêtî puç, peşkîre ya kî pere bîyê. Verê denîskare de camordî ebe dawul-zurna govende ontêne û çekî eştêne. Nejdîyê dewe de zama, denîskare ra vejîno. Misayivê xo ra pîya sono serê bonî ke saye bierzo sareyê veyvike. Saye ke eşta, veyvike berda şîmîga çêyî de vindarna. Bervîye jû bardax binê linga veyvike de no ro. Edet de veyvike no bardax gereke bisikno. Mana xo; “Şîkîno va bardax bişikîyo, qelvî meşîkîyê.” [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan û Mêçîye ra; Fîraz Dogan]
Waxtê veyvî de dawul-zurna qe nêbirîyêne. Dawul-zurna meymanê hetê veyvike ke amê, verva înû kî cinitêne. Dima mala be mala cinito, cîranî silayîyê kerdê. Veyvî jêde cuyînû de, pagû de ya kî serê bonî de virajîyêne. Veyvî, Roceyê 12 Îmamû de, Rocê Gaxanî de, Rocê Xizirî de nêvirajîyene. Veyvî, jêde asmê amnonû de virajîyêne. Wayîrê veyvî, meymanûnê xo rê qonax de reqî dayene simitêne. Veyve de jêde camordî reqeşîyêne. Camordû jêde govende ontêne. Nînû ra tayê: Hewa girane, varvara simsime (ebe çopol pirodayene û uşîrê dergû di qeyde kay beno), qereçor (govenda repe-kawo merxasên), barasor (kawo rencberîye), keçîko (giran û çîp di qeyde wo), verva areyî, dello, tamzara, gule, fadîkê, devzer, nare, lorke, ximxime, ûêb.
Demê veyvî de werdî kêm nêbîyenê. Nînû ra tayê; çorva veyvî (jêderî qoşt û nukû ra virajîyene), bulxir, xosave bîyê. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan, Bulmuş-Palanga ra; Yadîgar Aslan]
Saye Eştene: No merasîm veyvike ke arda çêyê lacekî virajîyo. Zama be misayiv serva jû can bîyayene, mîyanê xo serê; ceket, palto cênê. Vilê xo rê jû dolaxa derge pilosnêne. Misayivî, guçikê dolaxe ra ya kî jû pêsgire ra fekê xo qapa kenê. Nîya; “Guna to guna min a, sirrê to sirrê min o”, vajîyo. [Hüseyin Çakmak, Dersim Aleviliği: Raa Haqi, Ank.2013, s.56]
Vatena bervîye ser o zama, misayivê xo ra pîya vejîno serê bonî. Misayiv hîre rey saye ra kelê xo birneno. Hermê xo wo raştî ser ra dano misayivê xo. Zama kî na sawa sure erzeno qafika waştîya xo. Eke bese nêkerd pakuyo, meymanê veyvî pê kay kenê. Saye cêr de kam ke pêgurete, henî iman bîyo ke bextê aye/eyî beno ra. Dima seker, perû, yemîşû erjîyê dorme veyvike ke hîr û bereketê çêyî bijêdîyo. Guman çîn o ke no merasîm de jêde domonî sa bîyê. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan, Elif Dogan]
Qolind: Çêneke ke gundê verênî de mêrde kerdo, mêrdê xo serva aye qolind do. No qolind jêde perewû ra birnîyo. Hetê zamayî ke şîyê çêneke waşta o dem birnîyo. Qolind, çi ke birnîyo pîyê lacek do, pîyê çêneke. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Halête: Çêneke ke waşta, cemat de birayê çêneke û maa çêneke rê halêtî birnîyê. Nê halêtî, gundê verênî de birayê çêneke rê ya tifong ya kî saeta koçegine, maa çêneke rê kî jêde zern ya kî fistan bîyê. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Qonax Rakerdene: Meymanê veyvû rê çêyê ke kenê ra uca rê “Qonaxê Meymanû” vanê. Veyve çand rojî ke dewam kerd, meymanê veyvî uca benê meyman. Meymanî eke bî sewe, nê qonaxû de wenê, simenê. Meymanê qonaxî çêyê xo ra malo qiz, bulxir, ron anê çêyê veyvî. [Çime: Erzingan-Cancîge ra; M.Alî Tutan]
Pêrige: Veyvike ke hona nêarda çêyê lacekî, selme ra pêrige kerda ra. Veyvike ke arde çêyê lacekî, kes mêvêno deyin uca vindarnêne. Veyve ke çand roze dewam kerd, veyvike ebe lacekî uca mendêne. Na waxt de veyvike kes de qesey nêkerdene, sifre nêamene. Verênî de jû veyvike peyê pêrige ra nîyado ke kewanî goşt pozeno, vengê xo kerdo barî vato:
–“Apo tenê goşt na destê mi ke.” Kewanî kunez ra do destê veyvike vato:
-“Bêmiroda şîaye! Ti veyvik a qe nêsermayîna.” Ney ser o destê veyvike dezo eşto fekê xo. Jê zafê torewû ewro no tore kî darîyo we. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Saray Eroglu, Qiymet Dogan]
Bervîye: Bervîye wayê zamawû ra jû ya. Cawo ke şîyê çêneke vezenê, uca ra qavê sole, qavê sekerî, koçike, bardax ûêb. tirenê. Nîya henî îman kerdo ke çîyo ke çêyê veyvike ra guret tomê çêyî jêdeneno. Waxtê veyvî de leyê lacekî de vindêne. Saye eştene de lacek û misayivî aye berdene serê bonî, veyvike ardêne verê bonî. Peyê pêrige de çêneke qorî kerdêne, raye ci salix dêne. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Elîf Dogan, Qiymet Dogan]
Bare: Gundê verênî de çêneke ke zewejîye, hata ke sere nêqedîyo bese nêkerdo ke bêro çêyê pîyê xo. Çike no ayv saye bîyo. Serre ke qedîya çêneke hona yena çêyê pîyê xo. Ney rê tayê, “linga çêneke kerda ra” vanê. Çêne ke çêyê pîyê xo de deva-deve hefte manena. Eke peyser sona çêyê mêrdê xo, çêyê pî maldarêna xo ra gore; ya jû-di bize, manga, guke ûêb. danê ci. Tayîne leyê nînû de zern kî do ci. Nê çîmîye ke çêyê pî ra dê çêneke, nînû rê; “bare” vajîya. [Çime: Pirdosûr-Gavrax ra; Qiymet Dogan, Têrcan-Bulmuş-Palanga ra; Fîkrîye Aslan]
Daimi Doğan
