Dersim kökenli aşiretlerden olan Kavli’ye ait yerleşimlerin büyük bölümü günümüzde Çorum topraklarındadır. Çorum’un merkez ilçesine bağlı Düdüklük, Kadıderesi, Kanlıosman (Yenikışla), Mollahasan, Mustafaçelebi, Kirazlıpınar; Alaca ilçesine bağlı Büyük Keşlik, Mazıbaşı, Soğucak, Koyunoğlu, Çikhasan, Dereyazıcı; Ortaköy ilçesine bağlı Fındıklı, Göbsen, Çirçir, Değirmenönü, Kuşkışla, Tutluca, Kılavuz, Asar, Kozluca ve Gökköyü köyü Kavli aşiretindendir. Yozgat’ın merkez ilçesine bağlı Çorak köyünün bir bölümü de Kavli’dendir. Aşiretin pirleri Çorum’un Alaca ilçesine bağlı Nesimikeşlik köyündedir.
On altıncı yüzyıl kayıtlarına göre Kavli aşiretinin yurdu Çemişkezek’e bağlı Pertek nahiyesinin Duhan mezrasıydı. Kavlinin buradaki nüfusu 1518’de 85, 1523’te 15, 1541’de 73 neferandı. Osmanlı mali sisteminde on iki yaşından büyük olan erkekler vergi ve harç yükümlüsü olup bunlara neferan denirdi. Kadın ve çocuklarla birlikte aşiretin nüfusunu hesaplamak için bu sayının … ile çarpılması gerekir.
Aşiretin bir başka yurdu ise Kavili köyü şeklinde kaydedilmiştir. Ad vurma geleneğine örnek olarak bu köyün 1518 yılına ait neferan listesini verelim:
Karye-i Kavilü Ekrad (Kavilü köyü, Kürd)
?? nam, bennk
Şah Kulu birader-eş, bennak
Abdal birader-eş bennak
Mehmed nam, mücerred
Hasan nam, bennak
Ahmed birader-eş, mücerred
Hüseyin nam, bennak
Mahmud nam, bennak
Abbas birader-eş, mücerred
Yakub nam, bennak
Mustafa birader-eş, bennak
Pir Ali biradereş, bennak
Mehmed nam, bennak
Hamza birader-eş, mücerred
Hızır nam, bennak
İlyas birader-eş, bennak
Halil birader-eş, mücerred
Şeyh Emir nam, bennak
….. birader-eş, bennak
Halil birader-eş, mücerred
Mehmed nam, nim çift
Hamza nam, bennak
İbrahim veled-eş, bennak
Hasan nam, bennak
Hüseyin birader-eş, bennak
Mehmed nam, bennak
Hamza birader-eş, bennak
Yakub nam, bennak
Seydi Ahmed birader-eş, mücerred
Hasan nam, bennak
Yusuf birader-eş, bennak
Ali Hasan, bennak
Mahmud nam, bennak
İlyas nam, bennak
Hamza nam, bennak
Bayram nam, bennak
Cebrail nam, bennak
Ahmed birader-eş, bennak
Hüseyin nam, bennak
Salman birader-eş, bennak
Mehmed nam, nim çift
Mahmud birader-eş, bennak
?? birader-eş, bennak
Hasan nam, nim çift
Ahmed birader-eş, bennak
Hızır nam bennak
Hasan nam, bennak
İbrahim nam, bennak
Hamza veled-eş, bennak
Hasan veled-eş, bennak
Hızır nam, nim çift
Cafer nam, bennak
Osman nam, bennak
Hafız nam, bennak
Seydi birader-eş, bennak
İsmail birader-eş, bennak
Hızır nam, bennak
Abbas birader-eş, bennak
Hüseyin birader-eş, bennak
Cafer nam, tam çift
Mehmed nam, bennak
Hamza birader-eş, bennak
Cebrail nam, bennak
?? nam, bennak
Piro nam, nim çift
Şeyh Ahmed nam, bennak
Malo? birader-eş, bennak
Ahmed birader-eş, bennak
Ahmed nam, bennak
Hüseyin birader-eş, mücerred
Hamza nam, bennak
?? nam, mücerred
Mahmud nam, tam çift
Ahmed nam, mücerred
Yakub birader-eş, mücerred
Abbas birader-eş, mücerred
?? nam, bennak
Abdül? birader-eş, bennak
Yusuf nam, bennak
?? nam, bennak
Osman nam, bennak
Musa nam, bennak
Şeyh Emir nam, bennak
Hüdaverdi birader-eş, mücerred
Nazar nam, bennak
Yakub nam, bennak
Yusuf nam, mücerred
Hasan nam, bennak
Süleyman nam, bennak
Hızır birader-eş, mücerred
Hamza nam, bennak
İskender nam, mücerred
Hüseyin nam, bennak
Ahmed nam, bennak
Yusuf birader-eş, mücerred
Hasan veled-eş, mücerred
Şeyh Hasan nam, bennak
Cafer veled-eş, mücerred
Şah Veli nam, bennak
İbrahim nam, nim çift
Halil birader-eş, bennak
İsmail nam, bennak
Cebrail birader-eş, bennak
?? nam, mücerred
Ali nam, bennak
Hasan birader-eş, mücerred
Ali Halil, bennak
Nazar nam, bennak
Hasan nam, bennak
Aro? birader-eş, bennak
İsmail birader-eş, bennak
Aşiretin 1518 yılındaki ad vurma geleneği irdelendiğinde adların tamamına yakınının Arapça olduğu görülmektedir. Popüler Alevi adları listede oldukça fazladır. Özel bir durum olarak listede iki ad Osman’dır ki, birçok Alevi toplulukta çok ender de olsa Osman adsına rastlanabilmektedir. Bu haliyle liste Aleviliğin tevella ve teberra ilkelerine uygundur. Tevella, Ehl-i Beyt’i yüceltmek, teberra ise Ehl-i Beyt’e karşı duranlardan uzak durmak anlamındadır. Ad listesi, daha çok ilahiyatçı ve sağ eğilimli araştırmacıların dile getirdiği Alevilerin Safevilerden önce Ehl-i Beyt, Ali ve On İki İmam’ı kutsal görmediği, bu kutsalların 1501 yılında kurulan Safevi devleti etkisiyle Alevi inancına girdiği şeklindeki iddiaları da temelsiz kılmaktadır.
Aşiretten derlediğim bilgiye göre Kavli aşireti bilinmeyen bir nedenle Mazgirt ve Pertek’teki yurtlarından ayrılarak Erzincan’ın batı kesimine hareket etmiş, burada bir süre yurt tuttuktan sonra Amasya ve Çorum’un Mecitözü yörelerine göçmüştür. Bu göç hareketinin çok eskiye dayanmadığı söylenmektedir. On altıncı yüzyılın sonuna kadar aşiret hala Mazgirt ve Pertek’tedir. Bu yüzyılın ortalarında Pertek ve Mazgirt, idari olarak merkezi Peri şehri olan Çarsancak kazasına aktarılmıştır. On altıncı yüzyıldan sonra tahrir kayıtlarının tutulmaması aşiretin izini belgelerle sürme olanağını ortadan kaldırmaktadır.
Belirleyebildiğim kadarı ile Kavli aşireti, on sekizinci yüzyılın (1700-1800) ilk yarısında Çorum topraklarına gelmiştir. 1758 yılında yazılan bir fermanda Çorum Kürdü olarak nitelenen ve daha önceleri buraları yurt tutan aşiretler hariç, Kavli, Lek Salmanlı ve Arab aşiretlerinin, eşkıyalık yaptığı iddiası ve gerekçesiyle eski yurtlarına gönderilmesi istenmektedir. Karaman valisine gönderilen fermanda Kavli aşiretinin, eski yurdu olduğu belirtilen Çarsancak kazasına nakli emredilmiştir. Ancak Karaman valisi, kendisinin Çorum’dan sorumlu olmadığını belirterek fermana uymamıştır. Yine fermandan anlıyoruz ki, Kavli aşireti fermanın yazıldığı 1759 yılında Çorum kırsalında arazi ve emlak sahibidir. Hükümet başka bir fermanla Çorum mutasarrıfı İbrahim Paşa’ya bu aşiretlerin sürgününü emretmişse de bu emir de yerine getirilememiştir. Böylece, Kavli’nin de içinde bulunduğu birçok aşiret Çorum’daki yurtlarını sağlamlaştırmış olmuştur.
1768 yılındaki bir kayıttan Kavli aşiretinin büyük bölümü Hüseyinabad (Alaca’nın eski adı) yöresinde yurt tuttuğu anlaşılmaktadır. Söz konusu yüzyılda Çorum ve Mecitözü’de yaşayan iki ağanın saldırısına uğramıştı. Ağalar topladıkları beş yüzden fazla levendat eşkıyası (fedai) ile Kavli aşiretinin köylerini basmış, ‘iskan bahanesiyle’ onları yerinden etmeye kalkışmıştır. Aşiretin yirmiden fazla evi yağma edilip yakılmış, iki kişiyi de öldürülmüştü. Çorum yöresinde büyük korku yaratan eylem üzerine Sivas valisi harekete geçerek sorumluları cezalandırmıştı. (Alaca kazası o dönemde Çorum’a değil, Sivas’a bağlıdır.)
Kavli aşiretinin pir ocağı Şıh Çoban’dır. Şıh Çoban seyyidleri dördüncü İmam Zeynel Abidin’in oğlu Zeyd’in soyundan olup Kufe ve Nercisiyye yörelerinde yaşayan Ebu’l Vefa’nın soyundandır. Bilindiği gibi Alevilikte ocak/taifeler pir ve mürşid olarak iki gruptur. Mürşidlere pir-i piran da denir. Pir ocağı olan Şıh Çoban’ın piri Avuçan ocağıdır ve bu ocak Şıh Çoban taliplerinin mürşidi yani pir-i piranıdır. Şıh Çoban’ın türbesi Mazgirt kasabasındadır. Şeyh Çoban ile Hozat’taki Sarı Sultan (Sarı Saltuk) ocağının musahip olduğu söylenmektedir. Bir başka söylenti, Şeyh Çoban’ın rehber, Sarı Sultan’ın pir, Avuçan’ın mürşit olduğu şeklindedir.
On altıncı yüzyıl kayıtlarına göre Çemişkezek’te Şeyh Çoban adında bir zaviye vardı. 1523 ve 1541 yılı kayıtlarına göre Mazgirt’in Hozinkiğ ve Hazirge köylerinin geliri Şeyh Çoban zaviyesinindi. Bunlardan Hazirge köyü, Munzur suyunun kenarında, Hozinkiğ köyü ise Mazgirt’in güneydoğusundaydı.
Kavli aşiretiyle ilgili vereceğimiz son bilgi, bu aşiretin Adıyaman’daki Kavi aşiretiyle aynı olmadığıdır. Adıyaman’daki Kavi aşireti 1400’lü yıllardan beri o yörede yaşamaktadır ve pir ocağı doğrudan (direkt) Avuçan’dır. Bir başka konu, İran’da Tahran yakınlarında Kavli (Kowli) adında bir aşiretin varlığı ve konumuz olan aşiretle ilgisidir. İran’dakj bu aşiret de Alevi’dir.
*Yazıda ”??” işareti ile belirtilen yerler, okunamayan isimleri belirtmek için konulmuştur.
