Cayê Xizirî, pêro Alewîyû de esto, hama cayê xo Raa Heqî (qizilbaşên) de zovîna giran o. İtîqat de Xizir; amnon, payîz û zimistan de jêderî kowû de, asmê usarû de jêderî çhêmû, golû û dengizû de fetelîno. Çike Xizir Raa Heqî de wayîrê xoza saye bîyo. Yanê koyî, deştî, tumî, olaxî, gavanî, çhemî, golî, dengizî, kemer û kuçî, dar û berî, teyr û turî, mor û milawûnî ûçb. pêro ey ra pers bîyê. Na sevet ra bêterê xozayî; zerzele, laşer, hewrês, hezaj, vêse, pukeleke kî ey ra pers bîyê. Homete, tengîya nînû de venga Xizirî do.
Wayîrê Raa Heqî hem hetê xoza ra hem kî hetê îtîqatî ra wetê hometede tayêna jêde tengîye onta. Dersîm de zimistan her dem çetin vêrdo ra. Hetê werdî ra hetê raa û welaxû ra kî zaf tengîye onta. Hetê îtîqatî ra kî goreyê cayê bînû ra zordarîya xo jêde bîya. Çike hem zaf cavurîyê hem kî tersê bêbextîye, tevera zafî qomî qewulê Dersîmî kerdê. Helvet nîya waşto ke mêrasê ‘Kirmancîya Beleke’ payra bimano. Bêguman, tengîya giranîye hetê dewlete ra onta. Dewlete misliman nêbîyê deyin heme çî kerdo manê, hardo dewres serî de her dem tertele no ro. Nê sevevê pêrune ra, sarê Dersîmî Xizirî rê zovîna wayîr vejîyê. Name ey ra roceyî pêgurete ke Xizirî kî tenga înû de bireso. Çike çimê Wayîrê Raa Heqî de:
Xizir, wayîr o.
Xizir îdarekerdoxê xoza wo.
Xizir, ardimkarê sata tengî yo.
Xizir, xelasê xelasû yo.
Xizir, wayîrê çerx û perwazî yo.
Xizir, wayîrê rame û comerdîye yo.
Xizir, wayîrê hîr û bereketî yo.
Dersîm de Xizir ke name kerd; Xiziro Xêlas, Xiziro Nebî û Xiziro Eylas vajîno. Hesavo khan ra asma çele de heftewo verên (eke tam o) de sifte cêno. Serrnameyo Mîladî de na asme, letê Çele ra dima, heftewo tam ra, hata letê gujige dewam kena. Çike wertê Serrnameyo Rumî ve Serrnameyo Mîladî de 13 rojî ferq estê.
Dersîm de Rocê Xizirî, serva aşîrû verên de jû asme çerexîyo. Çike îtîqat de Xizir, pêro aşîrû rê kî beno meyman. Gundê verênî de henî îman bîyo ke Xizir “Hewz” ya kî “Bono Pil” de aşîrû rê bîyo meyman. No roce heftewo verên; Şêxsenû ra sifte cêno. Heftowo diyin reseno; Demenû, Heyderû, Alû, Arezû, Karsanû, Lolû, Bolû. Heftewo hîreyin; Kuresû û Seydû, heftewo peyên;Dewres Cemalû, Axuçanû, Sari Saltikû û aşîrê bînû ra qedîno.[6]
Roce, hîre rojî; rocê seseme, çharseme û phoncseme pêcêrîno. Çayê hîre rojî pêcêrîno? Vatena Gürdal Aksoyî ra; “Wayîrê Raa Heqî, Êzîdîyî û Ehlî Haqû de roceyî hîre rozî pêcêrinê. Bingeyê rocewû zovîna bo kî nê edetê Zerduştû ra amewo.” [6] Nê serrûnê peyênî jêde marîfetê komelê Ewropa ra nê rojî vurnîyê. Çike înû tarîxê rocê Xizirî serrnamewo newî ra 13-14-15 gujîge guretîbî. No, henî hetê îtîqatî ra, henî kî hetê raştîya welatê Kirmancîye ra raşt nîyo. Çike welat de heme kes hona persê pîr û pîrikûnê xo û aşîra xo na roce pêcênê. Çimê zagonê suke ra kî nîyada neheqî kî nêvêneme. Çike sukewû de ewro ne aşîrî ne wareyî ne kî kirmancîye esta. Sarê ma sukewû de qe nêbo di-ase rojî zagonê xo rê wayîr vejîno.
Rocê Xizirî, jê rocê bînû sewelete saete 24.00ine de sifte cêno. Hama rocê bînû ra tenêna herey beno ra. Rocê bînû de, tîj ke ko ra şîye cêr roce siknîno, hama rocê Xizirî de hata tarî roce nêsiknîno. Henî îman bîyo ke Xizir, serva jû zebanî kuto herey, çike ey raa Xizirî gureta, waşto ke ey bierzo bindestxane. Xizir, hata ke neyra xeleşîyo xeyle dem vêrdo ra. Na sevet ra rocê Xizirî, tenê herey beno ra. Rocê Xizirî de jê Rocê Îmamû tometeyî çîn ê. Na roce de tometa awe çîn a, yanê awe simîna. Tayê rocê xo awe ra kî siknenê. Heme kes awe keno xo rê, goşt, pîyaz, şîr werîno. Rocê Xizirî de heredîyayî benê haştî. Cîranî jûvînî rê benê meyman, nêwesûnê jûvînî dîyar kenê. Meymanê feqirî, pêro çêwu de nê rojî de jêdînê. Kamî ke nê rojî kamî rê rindîye kerde, vato; nameyê Xizirî kenê berz.
Sewa çharsemîye, misayîvî çêyê jûvînî diyar kenê, hal-demê jûvînî pers kenê. Rocê Xizirî de fejîrê çharsemewo peyên de nîyaz pojîno. Serva no nîyaz, pesewe ra qile erjîna adir ser o. Na qilê ra; “Qila Xizirî” vajîna. Tiramîya ke na qilê ra vejîya, naye rê; “Tirama Xizirî” vajîna. Jû murdose ardû kî pisknenê na tiramîye ser. Tayê kî leyê nîyaz de qawute pozenê. Qawutê zaf bowa rindeke dana. Henî zanîno ke bowa qawute hata meyîtû sona. Na roze, kewaniya çêyî destê xo ra, awe pisknena zerê çêyî ke domonî bijêdîyê. Rocê Xizirî de dev-rî ke şut tayê minetî kî vajînê:
“Roce gureto rocê Xizirî
Gul û cêmalî bîyê nur
Roce gureto rocê Xizirî
Cem bîyê taliv û pîrî
Cevlan bide Astoro Qirî
Carê ma de êndi bê mekuye dûrî.” [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra Elîf Doğan, Qiymet Doğan]
Ya Xizirê sata tenge!
To ra keme riza û minete
Hometa ho tenge de meverde
Hetê jû de kî ma û azê ma…. [8]
Ya Xizir!
Çimê ma û azê uzê ma
Rawû û olaxû ra meverde!
Risko xêr ma de
Ma û azê ma motacê mixanetî meke! [Çime: Pirdosûr-Gavrağ ra; Elîf Doğan (mawa mi)]
Roza phoncsemeyî “xêrê merdû” dayîno. “Hardo Dewres asmêno khêwe sima sahadê ke no xêre… (eke xêre kamî yo nameyê ey/aye)”, vajîno. No xêrê merdû hîre rey darîno we û nanîno ro hard. Dima, “Axuyê serê rawû, ti xo het sane, bere destû birasne”, vajîno. Ciranî gereke na xêr verê şêmige de hard ra bîjêrê. Ê ke dewlemendê na roze Qirvanê Xizirî kenê. Qirvanê Xizirî jêde amnon ra name beno. Koz de wertê malî de kamjî kî hewlo, o name beno. Ê ke besekenê roza phoncseme Cemê Xîzîrî kî danê gîredayene. Tayê ca de serê vore de, benê wela şîaye pisknenê dorme çêyî. Rêça Xizirî ya kî rêça Astora Qirrî ra fam kenê ke Xizir amo çêyê înû.
Qawute: Qawute asma Xizirî de, waxto verênî ra hata nika loqmeya hîr û bereketê çêyî saye bîya. Qawute serva hîr û bereketê Xizirî rê minete û silayî ya. Îtîqat de; “Xizir çêwo ke qawute pojîye haydarê uca wo”, vajîyo. Serva qawute ravêr genim çînino we. Dima, no genim roza phoncsemîye sajî serî de kenê sûr. (Helvet ewro qusqane kî beno). Ney rê ‘bizereke/bîjêlîk’ vajîno. Bowa qawute henî rindeka ke îman beno ke resena royê meyîtû û milaketê xêrû. Bîjêlîk distare de rarîdanayino. (Ewro robot de kenê xivare). Tayê hurenda genim de qaxê murîye kî cênê. Dima nînû kenê zerê qusqane. Awa gîrenayîye verdîna ser, tenê kî sole erjîna zere. Genim na awe de kenê sûr. Dima heme kes bara xo cêno tavaxa xo. Zerê tavaxe de wertê qawute kenê çol. Ebe çemçik ravêr sarvet kenê zerî, sarvet ke tenê ont na rey kî ronê malî kenê ser û wenê. Tayê eke wazenê hurenda sarvetî de hemgênî kî kenê ser.
Qawute ke rarîdanîye a sewe, zerê qavî de ser kenê phon, henî caverdanê. Siped rêça bêsikû ke esta henî îman kerdo ke Xizir a sewe dest no serî ke bereketê çêyî bijêdîyo. Ney ra tenî pisknenê verê çêverî û hêgayî kî oncîa hîr û bereket bijêdîyo. Na afkîyê qawute ra tenî kî hata waxtê cewînî dardo we. Cewin de genim ke vaydo verê vay de eşto ke Xizir va bijêdno, genim be simer têwertî nêkuyê.
Tayê cawû de khoçikê ke pêqawute werda pêro eştîyê zerê tiramî. Nê koçikû ra kamjîye ke nêvêsa îman kerdo ke khoçika Xizirî bîya. Na khoçike bimbarek saye bîya, nayê ra sit amen kerdo, ron, qarme veto. [Seyfettin Elaldı, facebook, 31 Ocak 2020]
Rocê Awe/Roca Rowalû: Rocê Xizirî de, sonê roza phoncseme, çênê ozevî û xortê ozevî, heme çîyê xo solin wenê. Awe nêsimenê ke hewnê xo de awe bivênê. Na rocê rê; “rocê awe” vanê. Awe çê kam de ya kî destê kamî ra ke simite, henî zonîno ke qismetê xo uca ra vênenê. Na roce dîna de ewro deva-deve “roza rowalûn” a. Kam çi zanêno, beno ke tarîxê na roze Dersîm de vezenê!
Demê na rocê de gundê verênî de tayê roşanî kî virajîyê. Nê wertê “Ehlî Heqû” de “Roşanê Alî” ya kî “Roşanê Axa” ra name bîyo. Hermenîyû kî nê rozû; nameyê Mehr/Mîhr ra roşan bimbarek kerdo.[9] Mi rê henî yeno ke alaqawa nê roşanû û Rocê Xizirî teyna tarîxû der a. Gundo verên ser o malumatê ma kêm ê, hama ewro ya kî gundê pîr û pîrikûnê ma de mana xo jê ewro bîya.
Helbet adet û toreyê Rocê Xizirî heme ca de jû nêbîyê. Tayê ca de kêm tayê ca de pêro virajîyê. Miradê mi, sarê ma nînû pêroyîne wa bizano. Beno ke nê pêro nêdîyê ya kî nêhesnê, hama wazen ke fam bikero, çike nê bîyê.
Nê rocewû ra zovîna tayê roceyî kî estê, hama nê teyna pêcêrînê. Vajîme: Rocê nîyetî, rocê miradî, rocê minete û rocê sewa yênîye.
[1] Erdal Gezik-Hüseyin Çakmak, Raa Haqî-Rîya Haqî, Kalan Yay., Ank.2010, s.163
[2] Erdal Gezik-Hüseyin Çakmak, age, s.165-166
[3] Erdal Gezik-Hüseyin Çakmak, age, s.84
[4] Munzur Çem, Dersim Merkezli Kürt Aleviliği, Vate Yay., s.57
[5] Hüseyin Çakmak, Dersim Aleviliği: Raa Haqi, Ank.2013, s.120-121
[6] Gürdal Aksoy, Dersim Alevi Kürt Mitolojîsi, Komel Yayınevi, İst.2006, s.287
[7] Hüseyin Çakmak, age, s.125
[8] Hüseyin Çakmak, age, s.130
[9] Gürdal Aksoy, Dersim Alevi Kürt Mitolojîsi, Komel Yayınevi, İst.2002, s.108
